IMG)68

I. Romantyczny „sposób odczu

Estetyka średniowiecznej Północy

nic osiągnął i nic mógł osiągnąć tego harmonijnego podpory kowania c a kg o swego życia Jednemu stylowi artystycznej który przenika! średniowiecze i dawne tycie ludu (1GG).'*j

Wszystko, co romantyków najbardziej pociągało w średni* wieczu: wizja kosmosu, katedry i zamki gotyckie, legety świętych, ethos rycerski i wyprawy krzyżowe, wszystko * interpretowano jako oznaki jednolitej kultury religijni i symbolicznej, wyposażonej w bardzo wyraziste kn teria „śwleckoścł" i „sakralności”. Bieguny tych kryteriów i czą się oczywiście w jednym ogólnym rozumieniu „świętość?

Istnieją, trudno temu zaprzeczyć, poważne różnice międl romantykami francuskimi — takimi jak np. Hugo czy Micht let^M, którzy dostrzegali dramatyczne wewnętrzne rozdwojeni średniowiecza na Kościół i Czarownicę, a romantykami ni mieckimi — takimi jak np. Wackenroder czy Novalis, marą

*• W związku z tym warto zwrócić uwagę na sformułowań [przez Lichaczewa teorię stylów „pierwotnych" i „wtórnyd R*. 172—180). Wielkie style — romański, gotycki, renesans, ba roi klasycyzm, romantyzm, realizm — zazwyczaj uznawane są za ról houprawnlone i równoznaczne. Jego zdaniem zaś są róźnorods Romantyzm — jak i gotyk w przeciwstawieniu do romańzczyof

należy w klasyfikacji Lichaczewa do stylów „wtórnych". Są ol samodzielniejsze i luiniejsze wobec ideologii, mogą służyć rS maltym systemom Ideologicznym, brakuje im — właściwej styl# „pierwotnym” — ideologicznej jedności. Po stylu „pierwotny# następuje zazwyczaj styl bardziej dekoracyjny, mniej ideologiczą irracjonalny w swej podstawie. Style te zwracają się do pokret nych sobie stylów w przeszłości: styl „pierwotny" — renesans zwii ca się również ku takiemu stylowi — antykowi, drugi styl „pi# wotny" — klasycyzm ku antykowi i renesansowi, natomiast slj „wtórny" — barok ku gotykowi, a romantyzm — ku barokowi i p tykowi. Ani gotyk, ani barok, ani tym bardziej romantyzm ni były — Jako style „wtórne" — „stylami swych epok" (18®). Zgol nie z rozumowaniem Lichaczewa możliwy konflikt stylów —■ p tyku I romantyzmu — byłby złagodzony wskutek ich strukturalne! podobieństwa. Nie przekreśla to jednak oczywiście tezy o \vf obrażeniu Jedności średniowiecza jako celu dni* romantyków. Zwracali się ku gotykowi, gdyż byt on dla nich sy# bólem i fantazmatem duchowej jedności, którą pragnęli restytul wać.

^M O Czarownicy Młcheleta była już mowa; jeśli idzie o Hu# Interesującą z togo punktu widzenia analizę Katedry Najświętsi Marit Fanny w Paryżu przedstawia B. Relzow, Francuzka po wid historyczna w epoce romantyzmu. Przeł. P. Hertz. Warszawa 19* s. 540—646.

cym i o mistycznej jedności i jednolitości średniowiecza*⁴. Tak czy inaczej jednak, budując np. literacką „przestrzeń gotycką” (znów bardziej rozdartą w powieściach grozy**, bardziej jednolitą, powiedzmy, w polskich powieściach poetyckich), romantycy powracali do średniowiecza jako ideału utraconej jedności duchowej rozsadzonej przez mieszczańskie, filisterskie krzątaniny „we własnym ogródku" oraz porywającego piękna, nie skażonego przez pochód cywilizacji technicznej. Te wartości średniowieczne chcieli ponowić w nowożytności, mając jednocześnie ,.świadomość nieszczęśliwą" — świadomość nieuniknionego rozbicia tamtej jedności. Dlatego też tak często zaludniali swoje gotyckie zamki i opactwa widmami niespokojnej podświadomości.**

Jedność średniowiecza dla romantyków nie mogła być rzeczywistością, mogła być tylko fantastyczną utopią. I w takich kategoriach — utopii właśnie, utopii antycywiliza-cyjnej i natur ystycznej — należy rozważać romantyczną legendę o średniowiecznej Północy czy północnym średniowieczu. W każdym z romantycznych ujęć średniowiecza — podobnie zresztą jak ludu czy Słowiańszczyzny — przebija to właśnie jego rozumienie zgodne z duchem kontrkultury; jako objawu Natury, niepodzielnej (jak w nowożytnej cywilizacji specjalistycznej) i spontanicznej, rzekomo nieskrępowanej (jak pod panowaniem oświeceniowego racjonalizmu).

^M Por. uwagi K. Sauerlanda o niemieckiej wizji harmonijności średniowiecza w rozprawce Średniowiecze w oczach romantyków niemieckich (Wackenroder, Novali$, Tieck i Amim), „Archiwum Historii i Filozofii i Myśli Społecznej" 1967. t. XIII, s. 109—139.

^M Trzeba też uwydatnić tutaj fakt, że rozbudowane oskarżenia katolickiego życia klasztornego oraz Sw. Inkwizycji należały do stałego repertuaru protestanckiej angielskiej powieści grozy. Nadaje to szczególny ton np. powieściom pani Radcliffe, dalekim od właściwej wielu romantykom-katolikom religijnej idealizacji średniowiecza.

^N Z braku miejsca nie mogę zająć się tutaj romantyczną „przestrzenią gotycką"; pisałam o niej jednak już kilkakrotnie (por. Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość, Warszawa 1962; rozdz. pt. „Zbójcy i upiory" książki Romantyzm. rewolucja, marksizm. Coilo-quia gdańskie, Gdańsk 1972; studium pt. Forma gotycka Gombrowicza w książce Gorączka romantyczna. Warszawa 1975). Por. również: M. Lćvy, Le roman „gothiąue" anglais. 1764—1824, Toulousc 1968. oraz Z. Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej,, „Pamiętnik Literacki" 1972, z. 3, s. 29—73.