Interwencja kryzysowa cz I00292

O Część I. SPEKTAKLE KULTURY POPULARNE]

Metafora „towarowa"

Zanim opiszę zjawisko „utowarowienia człowieka” z perspektywy myśli Z. Baumana, pokrótce przeanalizuję kluczowy dla jego rozumienia termin, czyli „towar” Przyjrzę się zarówno jego definicjom słownikowym, jak i sposobowi jego używania w literaturze naukowej. W pierwszym Słowniku języka polskiego (1807) S.B. Linde¹ nie opracował hasła „towar” ale kilkakrotnie posłużył się tym słowem dla zilustrowania takich haseł, jak:

-    „Artykuł [...] w Handlu: gatunki towarów [...]”²;

-    „Cena - [...] towar ten teraz w cenie

-    „Ciepławy - [...] jak ciepła kukiełka ten towar przedawać się będzie”²⁰;

-    „Drogi - [...] Drogo przedaie towar, kto go drogo kupił*²¹.

Słowo „towar” w słowniku S.B. Lindego pojawia się jedynie na oznaczenie przedmiotu będącego obiektem wymiany handlowej - brak tu jakiegokolwiek pozaekonomicznego, metaforycznego użycia tego terminu.

A oto definicja z innego, bardziej współczesnego słownika:

Towar „Produkt pracy ludzkiej przeznaczony na sprzedaż, mający wartość użytkową i wartość wymień ną";/raz. żywy t.; handel żywym towarem „w okresie niewolnictwa: ludzie będący przedmiotem handlu, później: kobiety sprzedawane do domów publicznych; handel ludźmi"²².

I jeszcze jeden przykład:

Towar 1. „wytwór pracy ludzkiej zaspokajający jakąś potrzebę człowieka, produkowany na sprzedaż" 2. posp. „młoda, atrakcyjna seksualnie kobieta"²³.

W słownikach wydanych po blisko 200 latach od próby podjętej przez S.B. Lindego zakres znaczeniowy słowa „towar” się zmienił. Podstawowe, dosłowne znaczenie pozostało, a więc nadal jest to kategoria ekonomiczna i oznacza przedmiot handlu. W nowszych słownikach znaczenie terminu jest jednak poszerzone o sens metaforyczny. Wymienia się w nich związki frazeologiczne, w których mianem towaru określa się człowieka. Człowiek jako towar stanowi w tych definicjach przedmiot wymiany handlowej (niewolnik), ale metafora dotyczy też uprzedmiotowienia - kobieta jako towar, „przedmiot pożądania” Zatem w języku potocznym człowiek bywa określany mianem towaru. Przyjrzę się teraz temu, jak słowo „towar” używane jest w języku naukowym/popularnonaukowym.

Myśl o utowarowieniu otaczającej nas rzeczywistości (także społecznej) silnie wyakcentował G. Debord ponad 40 lat temu w Społeczeństwie spektaklu™, toteż przybliżę pokrótce jego poglądy. Przedstawiając wizję społeczeństwa, w którym ludzie oddalają się od siebie, zauważył on m.in., że w społeczeństwie tym towar przejął pełnię władzy:

Spektakl jest momentem, w którym towar totalnie opanowuje życie społeczne. Nie tylko odniesienie do towaru stało się widoczne, ale nie widać nic poza nim: świat który widać, jest jego światem [podkr. M.M.]^{3 4}.

W społeczeństwie spektaklu, w którym „towar kontempluje sam siebie w święcie, który stworzył”⁵, rzeczywistość (świat) zostaje utowarowiona, gdyż „staje się świat towaru, który jest równie dobrze stawaniem się towaru świata”⁶. Społeczeństwo obrazu zmienia w towar/przedmiot różne elementy świata i ocenia je według „wartości użytkowej” Według G. Deborda towarem (przedmiotem) stają się różne obszary ludzkiej działalności, w tym np. praca⁷; utowarowione zostają czas (historia, wakacje, rozrywka)⁸, przestrzeń, ale także - co z punktu widzenia podjętych rozważań jest szczególnie istotne - ludzie⁹.

Metafora „towarowa” na stałe wpisała się w warsztat zarówno badaczy, jak i publicystów. W analizach społeczeństwa konsumpcyjnego wyrażana jest niekiedy przez takie pojęcia, jak: „apetyt” „nabywanie”, „supermarket”. Odnoszone są one do różnych „towarów konsumpcyjnych” Terminu „apetyt” używa np. B. Barber na określenie zdobywania przestrzeni¹⁰. Z kolei zgodnie z metaforą A. Wolfe’a³², który w odniesieniu do religii ukuł termin shopping for religion, możemy „nabywać religię”. Inną metaforą związaną z utowarowie-niem różnych elementów rzeczywistości jest supermarketyzacja. Pojęcie to odnoszone jest do kultury (w tym kontekście posługuje się nim G. Mathews³³) czy religii oraz seksualności³⁴. Określane powyższymi metaforami zjawiska

1

S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807, http://books.google.pl (data dostępu:

2

30.10.2010).

3

   G. Debord, Społeczeństwo spektaklu, Gdańsk 1998.

4

   Tamże, s. 23.

5

   Tamże, s. 27.

6

   Tamże, s. 35.

7

   Tamże, s. 23-25, autor używa określenia „praca-towar”

8

   Tamże, s. 80 i n.; G. Debord stosuje tu sformułowanie „czas-towar”.

9

   Tamże, s. 35; G. Debord pisze o tym, że ludzie stają się przedmiotami z powodu fetyszyzacji

10

towaru.