Ocena wiarygodnosci zeznan swiadkow w procesie karnym7

świadtk—pojęcie i znaczenie w postfpowniu karnym

Dalszy rozwój procedur)' pogłębia! zlą pozycję oskarżonego w postępowaniu, ewoluując w kierunku ograniczania dowodów, w tym także ze świadków, na rzecz domniemań popełnienia przestępstwa, jako wystarczającej podstawy do skazania, np. w procesach ó czary. Sytuacja taka trwała praktycznie do końca XVIII wieku, dópóki obowiązywała zasada legalnej teorii dowodów. Jak opisuje S. Waltoś,⁷⁵ dowodem pełnym było zeznanie dwóch godnych wiary świadków, chociaż wypierany on byl przez dokumenty publiczne lub opieczętowane albo zdobyte u przeciwnika, które także stanowiły dowód pełny. Pojawiają się także tzw. świadkowie sądu, wzywani przez sąd, którym strony procesowe nie miały prawa przeciwstawiać swojego dowodu. Systematycznie i konsekwentnie dowód z dokumentu wypierał zeznania świadka.

jZmiany w takim podejściu do dowodów wprowadzała w 1670 r. Ordonnance criminelle Ludwika XIV, uznawana nota benc za najbardziej inkwizycyjną procedurę na świecie. Doceniała ona znaczenie zeznań świadków i wprowadzała reguły ich przesłuchania. świadkowie przesłuchiwani byli osobno, ich zeznania spisywano, a; następnie po przesłuchaniu podejrzanego sędzia jeszcze raz przesłuchiwał świadków (recollement). Gdy zeznania świadków zło-żoneina etapie śledztwa i przed sądem różniły się, były zmieniane, świadkowi groziła kara za krzywoprzysięstwo.⁷⁶

[Istotne zmiany w sferze prawa dowodowego rozpoczął dopiero okres oświecenia, kultury opartej na rozumie, krytyce naukowej, wolnej od przesądów i dogmatyzmu. Scholastykę przezwyciężały nauki matematyczno-przyrodnicze, przeświadczenie o suwerenności wiedzy w stosunkach społeezno-etycznych. Stopniowo:zanikały ustawowe reguły dowodowe, ustępując miejsca swobodnej ocenie dowodów. Wynikało to z niezachwianej wiary w ludzki rozum, jego sprawność i nieomylność, co pozwoliło bardziej ufać sędziemu i jego wewnętrznemu przekonaniu niż regułom dowodowym rodem ze średniowiecza. Zasada swobodnej oceny dowodów po raz pierwszy została sformułowana we francuskiej I/instruction criminelle z dnia 29 września 1791 r., a następnie powtórzona w napoleońskich

” S. Waltoś, śuwaM-w Jiistorii i Śiacck wptfacsnyn:. Studiwti prmoMporóunmccze (w:) S. Waltoś (red.), świadek..., op. cii., s. 57 i n.

^H Tamże, s. 57-58.

kodeksach procedury cywilnej z 1806 r. i procedury karnej z 1808 r., ustawie saskiej z 1838 r., prawie austriackim z 1850 r. i kolejno innych ustawodawstwach europejskich (z wyjątkiem anglosaskiego).

Odrębność uregulowań obowiązujących w Anglii wynikała z przyjęcia innego systemu prawnego. Już bowiem w średniowieczu ukształtował się w Anglii specyficzny, dwuwarstwowy system prawny. Składały się nań orzeczenia sądowe, zwane precedensami tworzącymi commn law oraz tzw. normy słuszności —eąuity — kształtowane przez sądy kanclerskie. Było to prawo bardziej powszechne i jednolite w stosunku do prawa kontynentalnego, bardziej odporne na wpływy prawa rzymskiego, z wyjątkiem prawa kanonicznego dostosowanego przez angielskie sądy kościelne funkcjonujące aż do końca XVIII w.⁷⁷ Jednakże i w Anglii zeznania świadka poddano szczegółowym regulacjom, których zadaniem była ochrona ławy przysięgłych przed pomyłkami sądowymi. Wprowadzono tzw. regułę hearsay — niedopuszczającą jako dowodu oświadczeń złożonych w innym trybie, niż bezpośrednie przesłuchanie poparte przysięgą i złożone przed sądem. Powodem wprowadzenia hearsay rułe była dbałość o zachowanie wiarygodności świadków stanowiących klucz do poznania prawdy, gdyż świadkowie poddawani cross-cxa-mimlm, a ich postawa i zachowanie obserwacji ławy przysięgłych, dawały gwarancję uczciwego i prawidłowego procesu.

Wiek XIX upływał pod hasłem swobodnej oceny dowodów, braku jakichkolwiek uprzedzeń do świadków, wręcz nieograniczonego zaufania do ich uczciwości, rzetelności i prawdomówności. Wiary w świadka i zapału z jakim odrzucano inne dowodowy nie studziły nawet opisy tragicznych w skutkach omyłek sądowych spowodowanych błędnymi rozpoznaniami, fałszywymi czy niezgodnymi z rzeczywistością zeznaniami. Wystarczy wspomnieć tu słynny proces A. Becka⁷⁵ czy sprawę Gouffego.”

Dopiero przełom XIX i XX wieku skorygował wiarę w nieomylność świadków. Wiązało to się nieodzownie z rozwojem psychologii, a zwłaszcza popularnością badań nad psychofizjologią procesów odbierania wrażeń i spostrzegania. Początkowo badania takie

⁷⁷ K. Tokarczyk, Prawo mcryhuisku:, Zakamycze, 1993, s. 7.6-27.

⁷¹ J. Thorwald, Stulecie dtiekhjittfw, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1992, s. 76 i n.

Tamże, s. 128 i n.

•19