Magazyn6
7301

765

CZARTORYSKI KS. ADAM JERZY — CZARTYZM

nych, prawie bez środków, przez ćwierć wieku prawie walczył ze zwycięskim carem Mikołajem. Gdziekolwiek walczono z Rosją lub przeciwstawiano się jej, powstawały od-razu organizowane przez Cz. ośrodki polskiego czynu". Ajenci i emisarjusze Księcia przemierzali wzdłuż i wszerz całą Europę; książęca kancelarja dyplomatyczna interesowała się wszelkiemi zagadnieniami politycznemi i znała na wylot konjunktury międzynarodowe. Pracowano w Paryżu, Londynie, Rzymie. Rozwinięto olbrzymi aparat propagandowy w sprawie polskiej, zainteresowano nią parlamenty, prasę, polityków i uczonych. Pozytywnym rezultatem akcji Cz. w Rzymie było zniesienie bulli papieża Grzegorza XVI-go, potępiającej powstanie listopadowe. Specjalnie dużo wysiłku poświęcał Cz. kwestji bliskiego Wschodu. W stosunku do Turcji popierał on politykę przeciwrosyjską, występując równocześnie na dworze sułtańskim w obronie interesów ludów bałkańskich. Udzielał pomocy ludom Kaukazu, walczącym z Rosją, usiłował pojednać Chorwatów i Rumunów z Węgrami; sięgał swemi wpływami do Egiptu i Sztokholmu, do Wiednia i do Berlina. Negocjacyj dyplomatycznych nie zaniechał nawet wtedy, gdy doszedł do przeświadczenia, że niepodległość Polski może być wywalczona wyłącznie własnym jej orężem, wychodził bowiem z założenia, że sprawa polska nie powinna ani na chwilę schodzić z areny międzynarodowej. ,,Do emigracji należy — pisał w swym pięknym testamencie politycznym — opowiadać i tłumaczyć czynności kraju, bronić praw narodowych przed opinją i rządami Europy, oraz zawiązywać i rozwijać te z obcemi państwami stosunki, które Polsce dopomóc mogą i do jej wydobycia się z niewoli, i do jej niepodległego w przyszłości życia i działania."

Uznawany przez odłam emigracji za nie-koronowanego króla, był Czartoryski dla swoich: „symbolem szlachetnym utraconego państwa, ostoją nadziei wyzwolenia, duchem i sztandarem"; dla obcych zaś — „wzniosłym i dostojnym reprezentantem narodu polskiego, stróżem i obrońcą jego honoru i jego prawa do wolnego istnienia".

Cz. zmarł 15 lipca 1861 r., w dziewięćdziesiątym drugim roku pracowitego życia, do ostatka pełen nadziei, pod znakiem swej rodowej dewizy: „Bądź co bądź — Ie jour viendra!“

Wiele jego myśli i poglądów, mimo zmienionych okoliczności, nie utraciło po dziś dzień aktualnego znaczenia; zaś czystość wyznawanych przez Ks. Adama zasad, głęboka wiara w naród, jego dziejową rolę i posłannictwo, stanowią niezniszczalny dorobek polskiej myśli politycznej.

Literatura: Aakenazy: Ks. A. Czartoryski ministrem rosyjskim. Wczasy hist. Warszawa 1902. — Tenże: Na rozdrożu (1812—13). „B»W. Warsz” 1911. t. 1— II. _ Tenże: Polska a Europa 1813—15, podług Dzienniita A. ks. Czartoryskiego. „B-bl. Warsz.” 1909. t. II—III. — Tenże: Szkice i portrety (wyd. pośmiertne). Warszawa 1937. — Tenże: Założenie Królestwa Polskiego w 1815 r. „Tyg. Ili:⁹ 1906. — Bieliński Józef: Żywot Ks. A. J. Czartoryskiego. Warszawa 1906.— Czartoryski Ks. Adam: Essais sur la diplomatie. Paris 1820. — Tenże: Mćmoires et corrspondance. Paris 1887 (edycja angiel-ska-London 1888; ed. polska-Kraków 1904). — Tenże: Zbiór mów mianych od 1838—1847. Paryż 1847. — Tenże,t Testament polityczny. Paryż 1862. — Dębicki Leon: Puławy. Lwów 1887—8. — Gadon L.: Ks. A. Czartoryski podczas powst.listop. Kraków 1900.— Handelsman Marceli: Francja-Polska 1795—1845. Warszawa 1926 („Czartoryski i kierunek konserwatywny w Polsce”). — Tenże: Czartoryski, Nicolas / et la Queslion du Proche Orient. Paris 1934. — Kallenbach Józef: Czasy i ludzie. Warszaw 1905 („Kuratorja wileńska, 1803—23”). — Kukieł Marjan: Czartoryski A. J. („Świat i życie — Zarys encyklop.” T. I). — Lopaeińslki Winc.: Strategiczne pomysły Ks. A. Czartoryskiego. „Bibl. Warsz.” 1914. T. II. — Nagórska-Rudzka W.: Ks. A. Czartoryski w dobie powst. listop. „Przegląd historyczny” 1930/1. — StemterfaJW Lucjan: Dyplomata polski z XIX w. Kraków 1863. — Zaleski Bronisław: Żywot Ks. A. J. Czartoryskiego. Poznań 1881.

H. M.

Czartyzm.

i. Źródła i początki ruchu. 2. Czartyzm właściwy

1. Źródła i początki ruchu. W chwili swego wystąpienia do parlamentu angielskiego z żądaniem głębokiej reformy jego ustroju, nie był czartyzm ruchem całkowicie nowym, świeżo powstałym; nazwa jego tylko była nowa; początki ideologiczne ruchu jako protestu przeciwko rozwijającemu się kapitalizmowi i ustrojowi politycznemu Anglji, sięgają końca wieku XVIII.

W ówczesnej literaturze socjalno-poli-tycznej w Anglji ujawniały się już prądy ladykalno-demokratyczne i socjalne: krytykowano zarówno ustrój społeczny, jak i polityczny. Narazie nie wywierała ona dostrzegalnego wpływu na masy: dopiero wybuch wielkiej rewolucji francuskiej wstrząsnął silnie warstwy średnie i pracujące w Anglji, co ujawniło się zwłaszcza po uchwaleniu pierwszej konstytucji rewolucyjnej w 1791 roku. Szewc Thomas Hardy założył w 1791 r. związek polityczny dla warstw niższych (London Corresponding