page0731

723

Rzymska literatura

z tokiem całego dzieła. Pierwszy atoli Cajus Julius Caesar (urodzony r. 99, zmarł 44 przed J. C.), najgenialniejszy bez wątpienia mąż stano i wódz starożytnego Rzymu, obok tylu innych do wiekopomnej sławy tytułów, zostawił i ten zaprawdę nie najmniejszy, ze z poczuciem artystycznem i niepospolitego polotu talentem napisał pamiętniki o własnych wojnach, należące juz do najdoskonalszych w tym rodzaju utworów dziejopisarskich. W młodości jaśniał jako mówca wdziękiem pięknego języka i żywością wyrazu; w sile wieku ani burzliwe życie publiczne, ani niebezpieczeństwa ciągłych wojen nie zdołały osłabić w nim zamiłowania do nauk, jakoż z równym zawsze zapałem obejmował najrozmaitsze dziedziny literackie, jak np. oprócz historycznej, filozoficzną teoryje grammatyki w dziele: De analogia, ad M. Ciceronem (dwie księgi), polemikę w obszernej księdze: Anticatones, rozprawy polityczne w nader licznych Listach (Epistolae}, nawet próbki poetyczne, o których już powyżej w miejscach właściwych wspominaliśmy. Ale pozostały po nich szczupłe tylko zabytki z listów i z pracy grammatycznej, zawsze dość znaczne, iżbyśmy tem mocniej boleli nad utratą całości. Z zachowanych nam utworów Cezara naj-ważniejszemi są pamiętniki wojenne: Commentarii de bello Galico (O wojnie w Gallii, ksiąg 7) i De bello cwili (O wojnie domowej, ksiąg 3). Niezrównana czystość tych prawdziwych arcydzieł prozy rzymskiej, obok wdzięcznej prostoty i poprawności języka, przecudnie we wszystkich swych szczegółach wyraża naturalną i żywą swobodę genijalnego opowiadacza. Żaden inny historyk łaciński nie przewyższał go objektywnością i ową niemal plastyczną jasnością, która beznamiętna nie ubiega się za żadncmi przenośniami lub innemi postaciami retorycznemi, bo na celu ma naukę, nie zachwyt czytelnika, i to właśnie cechuje genijusz, całą mianowicie nieskończoną wyższość polityczną Cezara. W mowie równie jak w czynie, ten wykuty z jednej bryły marmurowej charakter unosi się zawsze nad poziomem wypadków; bo i cóż w tem dziwnego, że człowiek, który z taką przytomnością umysłu i z taką przenikliwością traktuje o^oby i rzeczy, który z góry już jest przekonany o prawdzie konieczności motywów, jakie mm powodują, który zarówno jest pewnym ludzi, jak przodmiotów i faktów, że taki człowiek nie potrzebuje ozdób retorycznych, oraz, że obfitych swych środków stylistycznych i językowych używa jedynie z umiarkowaniem stylu prawie biórowego? Cezar dobrowolnie się ogranicza i wstrzymuje od pisarskiego zapału, a wstrzemięźliwie to, lecz pełne jasnej przejrzystości umiarkowanie, widocznem jest naw et w budowie okresów, nie przechodzącej nigdy za pewną naznaczoną już naprzód granicę. W poglądzie na stosunki polityczne znać oczywiście jednostronne stanowisko partyi, a i tam nawet gdzie bieg opowieści wydaje się najzupełniej spokojnym, gdzie na pozór same tylko fakta płyną na przezroczystej powierzchni, związek całości przedstawia przecież jeden cały i skończony w sobie pogląd wiasnego, silnie wyrobionego stanowiska. Ósma księga historyi wojny w Gallii nie jest pióra Cezara; w starożytności już, jako autora jej, wymieniano niejakiego Oppiusza czy Hircyusza, któremu przypisywano również kursujące przez czas jakiś pod imieniem Cezara sprawozdania historyczne o wojnach alexandryjskiej, afrykańskiej i hiszpańskiej. Współczesny Cezarowi Cornelius Nepos, urodź. r. 95 pr. J. C. we Włoszech północnych, był zbieraczem, nie badaczem. Pod względem dyk-cyi ten przynajmniej utw ór, który pod imieniem Neposa czasów naszych doszedł, nie zasługuje na zbyt wielkie pochwały; wnoszono ztąd, że jest podrobionym, jakoż zdaniem naszem podobny wniosek nie da się niczem stanowczo ani zbić, ani również udowodnić. Z licznych dzieł tego pisarza (Chronicorum,

46#