page0758

750    Rzymskie starożytności

W końcu Rogatio Licyńijusza (r. 376) postanowiła, aby jeden z dwóch konsulów koniecznie był plebejuszowskiego pochodzenia, przy czem patrycyjusze ugruntowali dla siebie wyłącznie preturę sądowniczą. Pierwsze z ludem (plebs) starcie, zapewniło tejże własnych reprezentantów a ztąd i gwarancyje u powstałych tribuni plebis (r. 493) i dodanych im do pomocy Aediles plebis. Krótkie przerwy w rządach konsulów, miejsce których zajęli czasowo Decem-mri legibus scribendis (r. 451—449) i Tribuni militares consulari potesta-te (r. 445) przyczyniły się jeszcze do wyrobienia zasad wolności obywatelskiej. W r. 443 powstała Cenzura, zrazu patrycyjuszowska; r. 367 przybyły Pretu-ra i Edylstwo kurulskie i te, że niewspominamy o dawniej już ustanowionych (Questore-S), zamknęły szereg urzędników republikańskich. Odróżniano Ma— gisiratus pafricii i plebei wedle spoczywających na nich auspicyj (ob.) (Au— guli), dzieląc ich na maj ot es (tak konsulów, pretorów jaki cenzorów) i minor es na curules i noncurules oraz extraordinarii, do których należeli Dictator i Magister Equitum, lnterrex Decemwirowie i Trybunowie konsularni. Kon-sulowie (ob.), zmieniając się kolejno co miesiąc w sprawowaniu rządów (imperium), powoływali lud i senat, pełnili dowództwo na czele (imperium) w* czasie wojny, oraz rozrządzali i zawiadywali samowolnie zdobytemi przez wojsko łupami i nabytkami (prouncia). Do objęcia rządów różi emi przystępowali czasy, dopóki ku końcowi rzeczypospolitej nieoznaczono na ten cel dnia Kalendae Januariae dies solemnis. W krytycznych dla państwa położeniach rządy ich przejmował na siebie dyktator, nieograniczoną opatrzony władzą, przed którym wszelkie inne magistratury ustępowały, stając się jedynie kornem narzędziem jego woli. Na dyktatora powoływano tylko jednego z byłych konsulów; ogłaszał go zaś jeden z dwóch rządzących konsulów (dicere dicta-torem). Czas trwania dyktatury określono na sześć miesięcy. Dyktator przybierał sobie do pomocy Magistra eąuitum, który miał dozór i dowództwo nad jazdą. Dyktaturę zastępowano niekiedy nieograniczonem pełnomocnictwem nadanem konsulom wedle formuły: Videant consules, ne quid respublica de-trimenti capiat. Pretor w jednej tylko był osobie, mianowicie od czasu kiedy patrycyjusze zagarnęli juryzdykcyją, oddając ją mężowi z pośród ich grona wybranemu, dopóki w r. 247 nie zamianowano drugiego, głównie do spraw* Sycylijskich, który obowiązany był godzić lub załatwiać spory cudzoziemców między sobą, jak niemniej cudzoziemców* z Rzymianami, (qui inter peregrinos jus dicit), gdy pierwszy był to praetor urbauus, qui jus inter cives di-cit. W r. 227 z powodu Sardynii liczbę ich podwyższono do czterech, a w r. 177 obrano nadto dwóch jeszcze nowych; ustawa Sulli zwiększyła ich liczbę do ośmiu, którzy aż do upadku rzeczypospolitej pozostali, poczem Cezar ustanowił ich 10, następnie 14, wreszcie 16. Ze wzrostem państwa przez nabycie nowych prowincyj skutkiem podbojów, wysyłano ich po roku urzędowania w mieście na zawiadowców tychże. W r. 443 ustanowiono urząd Cenzora, trwający zrazu lat 5, dopóki lex Aemilia trwałość jego nie ograniczyła na półtora roku tylko. Patrucyjusze dosyć długo byli w posiadaniu tego urzędu, który dla swej ważnej i wpływbwej działalności, stanowił niejako zamkniecie publicznego ich zawodu. Dwóch zawsze mianowano cenzorów, obowiązanych zajmować się oszacowaniem majątkowem obywateli (census), do czego zarazem przywiązana była lectio senatus i recognitio equitum, oraz policyja obyczajów* (regimen morum) i zarząd dóbr skarbowych, pod którym to ostatnim względem oznaczali oni właściwie budżet na każde Lustrum. Równocześnie z trybunałem ludowym powstało i edylstwo plebejuszowskie: mianowano dwóch