tpn 1 22481501

394 GEOGRAFIA FIZYCZNA ZIEM FOLSKICH

laznych znajdowało się w okolicach południowych, nad Hnilcem i Hornadem, w górach Hnileckich, które do Spiża należały. Wydobywanie i przerabianie rud żelaznych, miedzianych i innych rozpoczęło się tu bardzo wcześnie, bo już w XII w.

Budowa Tatr. Nie są te góry ani łańcuchem, ani węzłem górskim, tylko pojedynczem, ale znakomicie rozwiniętem pasmem gór-skiem. Jego długość wynosi (od Siwego Wierchu po Zdziarski wąwóz) 51¹/₂ kil., jego szer. (między Szczyrbą i Mur Zasiekiem) 17 kil.; zajmuje więc to pasmo powierzchnię wydłużoną, zwężoną w zach., rozszerzoną we wsch. stronie. Główna grań Tatr zmienia bezustannie swój kierunek (biegnie zygzakiem), a z wypukłych jej narożników wybie-gają jej boczne ramiona, po jednem, albo po dwa. I te ramiona biegną zygzakiem i posiadają boczne ramiona drugorzędne, czyli żebra. Pomiędzy glównemi ramionami Tatr znajdują się ich poprzeczne (główne) doliny. Z powodu zygzakowatego kierunku głównego grzbietu, ramię jednej jego strony nie styka się prawie nigdy z ramieniem drugiej strony, lecz odpowiada mu dolina. Pomiędzy żebrami, przyczepionemu do ramion głównych, znajdują się doliny boczne (drugorzędne). I główne doliny i boczne są utworami ero-zyjnemi, co znaczy, że zostały wyżłobione przez potoki Tatr. Każda bowiem dolina, czy to mała, czy też wielka posiada swój potok, ale te potoki zapadają często pod potężne pokłady głazów i gruzów, pokrywających dna dolin, w obszarze zaś skał wapiennych dostają się w szczeliny skał, i przebywszy znaczną część swej drogi pod ziemią (suche doliny), wydobywają się potem nagle na jej powierzchnię. Taki jest początek wszystkich wielkich źródeł w Tatrach wapiennych, szczególniej w niższych częściach dolin; takie źródła, które są strumieniami podziemnymi, wydobywającymi się na powierzchnię, zowią się »wywierzyskami«.

Upostacenie grzbietów i dolin zależy w Tatrach od rodzaju skał, a zatem od ich geologicznych stosunków. Posiadają Tatry jądro granitowe, które w ich wschodniej części, aż po przełęcz Liliową, jest zupełnie obnażone, tak, że granit tworzy i główny grzbiet Tatr i jego ramiona, a spada w tej postaci ku stronie południowej; ale w zach. połaci jest to jądro zakryte w znacznej części przez gnejsy i łupki starokrystaliczne. Ale oprócz tego są i granity i gnejsy po stronie północnej tych gór zasłonione przez skały osadowe starsze (paleozoiczne), albo młodsze (mezozoiczne), głównie przez wapienie, dolomity i margle, które nadały północnemu stokowi Tatr zupełnie odmienną powierzchowność. Dzielimy z tych powodów Tatry na wschodnie, nazywane także Spiskiemi, a sięgające po Liliowe, i na zachodnie, a mówimy o ich stronie północnej i południowej.