klszesz361

ROZDZIAŁ 17. M 1321

U Słowian północnych, nie licząc łuku muzycznego (§ 838), zastajemy cały szereg znacznie odeń nowszych instrumentów chordo-fonicznych rzniętych i szarpanych. Z zachodu przyszły: lira kręcona¹, bandura² (i teorban³), cymbały^{4 5}, cytra asymetryczna⁶ oraz różne rodzaje wielkich i małych skrzypiec; ze wschodu — bałałajka⁶; niezupełnie pewne jest pochodzenie dawnych skrzypiec ruskich, znanych pod nazwą gud ók⁷, oraz północno-ruskich gęśli (gusli, hiisli⁸). — Lira kręcona (fig. 363) jest wynalazkiem europejskim, jak wynika choćby z faktu, że w Azji tego rodzaju narzędzia nie są znane. W średniowieczu, gdzieś począwszy od wieku VIII—X, rozpowszechniła się ona bardzo znacznie w Europie zachodniej śród warstw wyższych, a później i niższych, Ekspandując z biegiem czasu w kierunku wschodnim na Węgry i przez Polskę na Ruś, dokąd dotarła najpóźniej w wieku XVI. Śród ludu zadomowiła się u Słowian przede wszystkim w południowej wzgl. południowo-wschodniej Małopolsce oraz na całej Małorusi, mniej — na Białorusi i indziej. Zagnieżdżeniu się na Małorusi sprzyjał szeroko w tym kraju znany zwyczaj śpiewania dum przez wędrownych dziadów, im to bowiem właśnie lira kręcona służyła za pospolite narzędzie akompaniujące do śpiewu. Instrument, o jaki chodzi, nie wygasł na zachodniej Rusi do ostatnich czasów. Nawet tu i owdzie w południowej Małopolsce nie wszyscy starzy lirnicy już wymarli, a wielu zeszłych z tego świata żyje jeszcze we wspomnieniach włościan. Późniejszym od liry nabytkiem z Zachodu jest bandura (fig. 357, 358). Słowiańska nazwa tego narzędzia zgadza się z jego zachodnią proweniencją^ pochodzi bowiem z języka włoskiego (cf. włos. pandura⁹). Bandura należy do tak zwanych arcylutni, powstałych prawdopodobnie we Włoszech w XVI stuleciu i później rozpowszechnionych po innych krajach. Przez Polskę dostała się na Ukrainę, gdzie na znacznych obszarach przyswoił ją lud w zadziwiającym stopniu, i gdzie w rękach tzw. bandurzystów albo kobzarzy¹⁰ przetrwała do dni ostatnich.

Nie do lutni, jak kręcona lira i bandura (oraz teorban), lecz do cytr należą cymbały (fig. 369). Narzędzie to przeniesione zostało gdzieś w wieku XII, a może nawet wcześniej, do południowo-zachodniej Europy (do Hiszpanii) z Bliższego Wschodu (przez północną Afrykę). Do Słowian — jak wskazuje wiele mówiący ogólny jego zasiąg na słowiańskich i bałtyckich ziemiach, obejmujący tylko północno-zachodnią cząstkę Słowiańszczyzny bałkańskiej, dawniej zaś mn. w. całą Słowiańszczyznę zachodnią oraz zachodnią i południową część Słowiańszczyzny wschodniej (Małoruś po jednej, a rdzenną Białoruś po drugiej stronie), poza tym i kraje Litwinów i Łotyszów — z całą pewnością nadeszło ono z zachodu. To samo potwierdza ich słowiań-sko-bałtycko-rumuńsko-węgierska nazwa (cymbały itp.), wywodząca się niezaprzeczenie z zachodu (cf. tac., st.-nmc. i st.-ang. cymbalum, śr.-ang. cymbał). Co prawda na zachodzie nazwa ta służy nader różnym instrumentom, między którymi bodaj tylko w dawnej Anglii znajdujemy chordofon^{11 12}; w danym jednak wypadku nie ma to dla nas znaczenia, nazwy bowiem narzędzi muzycznych, wędrując z kraju do kraju, bardzo łatwo ulegały przenoszeniu z jednych instrumentów na inne, kojarzące się z poprzednimi dzięki zupełnie nieraz podrzędnym cechom. Dziś cymbały spotykamy jeszcze po wsiach głównie (na Węgrzech, w Rumunii i) w regionie karpackim, wyjąwszy Karpaty polskie oraz zachodnią cząstkę ruskich, poza tym do pewnego stopnia także na Białorusi. Privałov uważa nawet (jeszcze w r. 1928!), że „cymbały ludowe białoruskiego wyrobu można napotkać wszędzie na

1

   O kręconej lirze ob. — prócz niektórych prac ukraińskich (co uwzględnimy w bibliografii) — N. Privałov, Lira, ZORSA t. 7, zesz. 2, r. 1907, s. 23—46.

2

   O bandurze: A. Famincyn, Domra, r. 1891 (rozdz. 5. Bandura), s. 110—70.

3

   O teorbanie ib. (rozdz. 6. Torban), s. 171—84. — Teorban podaję w tekście w nawiasach, ponieważ, o ile wiadomo, nigdy nie był on ludowy w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz zawsze pozostawał w rękach klas wyższych. Na Ukrainie, gdzie się szczególnie rozpowszechnił, był od XVIII do połowy XIX wieku ulubionym instrumentem muzycznym śród starszyzny kozackiej oraz szlachty.

4

   O cymbałach: tenże, Gusli, r. 1890 (dodatek: Cimbały), s. 121—32.

5

   Cytra ta występuje u (południowo-wschodnich i in. Niemców, sąsiednich Słoweńców), północno-zachodniej cząstki Chorwatów, (Węgrów) i u Czechów. Ob. co do Słowian: F. Kuhać, Rad t. 39, r. 1877, s. 109 sq.; „Narodopisna V£stava Ćesko-slovanska v Praze 1895“ zeszyt 11, b. d., s. 239; co do Węgrów: Zs. Batky, Utmu-tató Neprajzi Muzeumok Szervezesere, r. 1906, s. 815 i tabl. 111 fig. 4.

6

   O bałałajce: A. Famincyn, Domra, r. 1891 (rozdz. 2. Bałałajka) s. 53—109.

7

   N. Privałov, Gudok, ZORSA t. 5, zesz. 2, r. 1904, s. 61—94.

8

   A. Famincyn, Gusli, r. 1890, s. 1—119; N. Privałov, Zapiski addźełu huraa-nitar. navuk Instituta Bełaruskaje Kultury t. 4, r. 1928, s. 21—25; A. Vaisanen, Das Zupfinstrument gusli bei den Wolgavólkern, MSFou t. 58, r. 1928, s. 303-30; E. Arro, Zum Problem der Kannel. Sitzungsberichte der Gelehrten Estnischen Ge-sellschaft, r. (1929) 1931, s. 158—90.

9

   Podobnież na Zachód jako na punkt wyjścia wskazuje nazwa teorbanu (włos. tiorbo, tiorbino).

10

   Nazwa kobzarz (małorus. kobzar) została urobiona od kobzy (małorus. kobza). Pod tym ostatnim mianem, niewątpliwie tureckiego pochodzenia (cf. np. kirgiz. koby za 'rodzaj gitary¹³), kryją się bliżej (u Słowian) nieznane, już w w. XIX zupełnie (u nich) zaginione narzędzia chordofoniczne z rodzaju lutni (co do rumuńskiego instrumentu cobza ob. jego fotografię m. i. w cytowanej wyżej książce G. Brezaula, tablica przed str. 81; jest to typowa lutnia). — Dzięki temu, że w Polsce lud zwał dudy m. i. kozą, inteligencja nasza przeniosła na ten instrument na

11

zwę kobzy, uważając ją widocznie za poprawną formę, a zaś termin koza za

12

zwulgaryzowaną. — O dawnej kobzie u Słowian i in. ludów ob. A. Famincyn, Domra,. r. 1891 (rozdz. 3. Kobza), s. 87—109 (tamże na str. 94 fotografia kobzy rumuńskiej,, prawie identycznej z podaną u Brezaula).

13

² Worter und Sachen t. 8, r. 1923, s. 120.