klszesz507

1608 K. MOSZYŃSKI:

okoliczne na pomoc w razie wypadku. Podobne wysokie tyki z wiąziami nasmolonej słomy albo z jakowymś zbiornikiem smoły na wierzchołku można bjdo dawniej widywać na granicy turecko-chorwackiej (a i w ostatnich jeszcze czasach dochowały się one może gdzieniegdzie po wsiach bałkańskich). Zwano je m. i. smoljenica, viti-ljaća, fitiljaća, zaś ów snopek panos. Trudno powiedzieć, czy ten sposób sygnalizacji przynieśli Słowianie bałkańscy z północy, czy też nauczyli się go dopiero na Bałkanach. Pewne jest tylko, że w niektórych stronach północnej Słowiańszczyzny zupełnie identyczne żerdzie ze smolnym paliwem używane są do dziś dnia w noc świętojańską, nie mając jednak żadnego znaczenia alarmowego (ob. cz. III); zresztą chodzi tu o wytwór kultury tak elementarny, że mógł on niejednokrotnie powstawać w różnych punktach Ziemi całkiem niezależnie. U L. Niederlego znajduję wiadomość, że w języku staro-norweskim pod nazwą viti* rozumiano „zapalone wiązki drzewa lub gałęzi, przy pomocy których — na wypadek wojny — zwoływali się walczący od wsi do wsi“. Podobnież w dawnej Polsce zapalone ognie miały jakoby pełnić funkcję wici wojennych. Na drugim krańcu Europy, w starożytnej Grecji, wojskowa sygnalizacja ogniowa musiała być, sądząc według opisów Polibiusza, wcale rozwinięta.

978. Symbolika przedmiotów w znacznej mierze pozostaje w bardzo bliskim związku z symbolicznymi czynnościami i służy prawu oraz zwyczajom towarzyskim. Toteż i o niej będzie mowa na innym miejscu. Parę jednak orientujących szczegółów podniesiemy już i tutaj. Tak więc u różnych ludów istnieje zwyczaj wręczania posłom, wysyłanym z jakąś wiadomością do dalszej wsi i nieznanym adresatowi, pewnych przedmiotów o charakterze legitymacji. Daje się je oczywiście tylko wtedy, gdy wiarygodność posła może być zakwestionowana przez osoby, do których jest wysyłany. Przedmiot wybiera się tego rodzaju, by stanowił charakterystyczną własność wysyłającego i mógł być jako taki poznany przez adresata. Całkiem zapewne przypadkowo brak mi co prawda w tej chwili zupełnie pewnego świadectwa, niedwuznacznie potwierdzającego ten zwyczaj z krajów słowiańskich. Ponieważ jednak jest on stosowany przez Litwinów z jednej a np. Wotiaków z drugiej strony, poza tym zaś można go uważać za zupełnie prymitywny, narzucający się sam przez się, nie jest więc zapewne obcy także'Słowianom, co najmniej wschodnim. Litwini dobierają w podobnych wypadkach jakiś przedmiot specjalnie dobrze nadający się do celu, o jaki tu chodzi: kawałek tkaniny domowego wyrobu, łyżkę drewnianą zrobioną własnoręcznie ¹ itp.; Wotiacy wręczają postowi kawałek tkaniny znanej osobie, do której go kierują.

Fig. 393. Kule czyli kluki. — 1. Kula ze wsi Ostrężnica pow. Chrzanów. Małopolska zachodnia; długość 33 cm („Wisła" t. 8, r. 1894, s. 805). — 2. Kluka niewielkich rozmiarów przechowywana w r. 1926 w^r Muzeum Kaszubskim we wsi Wdzydze, Pomorze. Polska. —

3.    Bardzo wielka i ciężka kluka, tamże. —

4.    Kluka z drzewnego korzenia ze wsi Kosy SW od m. Kartuzy, Pomorze. Polska; długość „około 2 stóp" („Wisła" t. 9, r. 1895, tabl. 2 fig. 10). — 5. Kluka sosnowa bardzo stara ze wsi Stara Kiszewa pow. Kościerzyna, Pomorze j. w.; długość 45 cm (ib. fig. 12).

A. Mierzyńskiemu zawdzięcza nauka poJska pożyteczne studium o szczególniejszym przedmiocie zwanym u nas kulą¹, krakulą, krakulicą, kluką², kozłem itd. Jest to prosta albo też — częściej — krzywa, z natury lub sztucznie powykręcana pałka, patyk czy gałąź, niekiedy ozdobiona u góry rzeźbioną głową zwierzęcą czy ludzką³ (fig. 393). Najpospoliciej służy w charakterze wici i znajduje się zwykle pod ręką naczelnika danej gromady wiejskiej, tzn. wójta lub sołtysa. Gdy „władca" ten zamierza ogłosić jakiś nakaz gospodarzom, posyła kulę do pierwszego z brzega, przy czym posłaniec uderza nią w okno lub drzwi owego sąsiada, albo rzuca ją przed nim na ziemię, bądź wreszcie po prostu oddaje do rąk jemu samemu czy też komukolwiek z jego domu. Osoba, co przyjęła znak, winna —pod groźbą kary — iść lub biec z nim do chaty następnej, itd.

W ten sposób kluka okrąża całą wieś. Rzucając czy wręczając kulę, każdy z kolejnych posłów powtarza słowa nakazu zwierzchnika*. Przedmiot, o jakim tu mowa, przechował się w Polsce głównie na północy, na Pomorzu, gdzie dziś jeszcze nie wyszedł z użycia. Dawniej jednak był rozpowszechniony znacznie szerzej, sięgając m. i. w głąb Wielkopolski, Mazowsza i Małopolski aż po jej południowe krańce, tzn. po Podhale włącznie (może zresztą i dziś gdzieniegdzie, nie Ucząc Pomorza, ocalał od zagłady). Oprócz Polski znały kulę Czechy, Łużyce, Szwajcaria, kraje niemieckie i skandynawskie, a z drugiej strony Litwini, Łotysze, część Białorusinów i część Wielkorusów. Z Wielkorusi jednak znam kulę dotychczas tylko w pewnym ^{2 3}

1

Czy ten wyraz został przez Niederlego dobrze podany (SSOK t. 3 zesz. 2, r. 1925, s. 488), powiedzieć nie umiem. St.-nord. vita znaczyło m. i. ‘dawać wiadomość, zawiadamiać³ (H. Falk u. A. Torp, Norwegisch-danisches etymolog. Wb. t. 2_y

2

S * Nazwy te wskazują na krzywe, wykręcone kształty obiektów, o jakich mowa.

3

Bywają zresztą — zwłaszcza poza Polską, u Łużyczan i Czechów — kule zupełnie odmienne: młotowate, tablicowate i inne.

⁴ W nowszych czasach bywa on zresztą wypisany na kartce wszczepionej w za-