klszesz344

1286 (. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA

Iodycznymi, a nie z jedną, nie można na razie uważać za dostatecznie umotywowany.

Fig. 5)48. Gingara z źdźbeł kukurydzy. Serbochorwacja. Wg ilustracji u F. Ku-ha£a (1. o. t. 38, r. 1877, s. 8) oraz u B. Si-roli & M. Gavazziego (1. c., r. 1981, s. 43 fig. 5) rys. J. J.

Fig. 349. Schematyczny rysu nek gęśli serbo-chorwackich : jedną struną. Wielkość 71 cm B. Śirola i M. Gavazzi 1. c. r. 1931, s. 41 fig. 3.

Jak widać z §§ 825 sq. Europa, a w szczególności Słowiańszczyzna, przechowała w reliktowym rozproszonym zasięgu wszystkie typy przejściowe, począwszy od prymitywnego klarnetu, wprawionego w skórzany, pęcherzowaty z kształtu worek (fig. 312), a kończąc na przyrządach, będących bezpośrednimi genetycznymi poprzednikami dud właściwych z pojedynczą i podwójną cewką melodyczną (fig. 316 b—d). Tym ostatnim (tj. dudom właściwym) po- _f święcił niedawno bardzo obszerne, wyczerpujące studium B. Śirola (Syiraljke s udarnim jezićkom, r. 1937); odsyłam więc po szczegóły do owego źródła, tu zaś powtarzam za nim oraz po części za innymi danymi (m. i. za 3. zeszytem własnego „Atlasu kultury ludowej w Polsce"), co następuje. Dudy właściwe rozpowszechnione były do niedawna i po części są dziś jeszcze u Słowian bałkańskich i zachodnich; ze Słowian wschodnich znała je cząstka Małorusinów (przede wszystkim Huculi) oraz północna część Białorusinów, do których to ostatnich przedostały się najprawdopodobniej z Mazowsza. Z krajów sąsiadujących ze Słowiańszczyzną miały dudy: prawdopodobnie Litwa pruska¹, na pewno zaś Auksztota (tj. górna Litwa), Łotwa, Estonia i Finlandia oraz Zachód i Południe Europy włącznie z Węgrami i Rumunią.

Wszystkie bez wyjątku znane mi właściwe dudy słowiańskie zachowały cewki melodyczne i bordunowe (wzgl. burdo-nowe) ze stroikami klarnetowymi tj. języczkowymi, różniąc się tym od szeregu dud zachodnio- i południowo-zachodnio-europejskich, co przyjęły stroiki obojowe tzn. warżkowe. Rozpadają się dudy używane przez Słowian na 3 typy. Pierwszy z nich, najmniej złożony, posiada cewkę do dmuchania², zwykłą cewkę

¹ Ob. O. Schrader, Reallexikon der indogerinanischon Altertnmskunde, 2 wyd., r. 1929, tabl. 66 fig. 1.

melodyczną (ewentualnie zakończoną głośnikiem) i jedną lub więcej cewek bordunowych (fig. 316 b). Jest to niewątpliwie typ najstarszy. Zasiąg jego we wschodniej Europie jest rozerwany; obejmuje Bułgarię i Macedonię wraz z przyległą częścią Serbii (fig. 317), przerzucając się ponad zasięgiem typów drugiego i trzeciego (ob. niżej) na Słowaczyznę, do Czech, Łużyc (cf. objaśnienie do fig. 319), Polski (fig. 319), Białorusi (cf. objaśnienie do fig. 320), dalej — do Auksztoty, Łotwy, Estonii i Finlandii (a z drugiej strony do Niemiec oraz Włoch). Drugi typ różni się od poprzedniego podwójną lub raczej dwoistą cewką melodyczną (fig. 316 c). Zasiąg ma zwarty, rozpoczynający się w północno-wschodniej Serbochorwacji i przez Węgry oraz Rumunię zdążający do północno-zachodniej Ma-łorusi, której cząstkę obejmuje. Trzeci typ jest scharakteryzowany przez troistą piszczałkę melodyczną (fig.

1    2    3

Fig. 350. Schematy różnych odmian gęśli serbo-chorwackich: 1. — Serbia, 2. — Bośnia, 3. — Czarnogórze. W. Wiinsch, Die Geigentechnik der siidslawischen Guslaren, r. 1934, s. 14.

316 d); znamy go z północnych krańców Chorwacji, zachodniej Sławonii, z Węgier i Podhala (fig. 318). W świetle więc zasięgów 2_r i 3. typu po dwakroć nawiązuje się ścisła łączność między Bałkanami i Karpatami: raz od wschodu i raz od zachodu. Genetycznie te dwa typy ostatnie, obejmujące łącznie swymi zasięgami północno-wschodnią Serbochorwację, Węgry, cząstkę południowej Małopolski, część Rumunii i Małorusi (zasiąg zwarty!), nawiązują do znanych nam już parzystych klarnetów z komorą, używanych w zachodniej Serbochorwacji, Banacie, środkowym Powołżu, poza tym zaś na Kaukazie, w Norwegii etc., etc. (ob. wyżej). Jest jasne, że prototyp dwu typów ostatnich powstał gdzieś między Alpami Dynarskimi a zachodnią Ma-łorusią. Przede wszystkim można by tu mieć na widoku Węgry.

Ciekawe, że wyraz duda, dudy, znany w odniesieniu do dud wszystkim Słowianom północnym, na południu właściwy jest tylko wschodniej części Słoweńców oraz cząstce północnych Chorwatów (w Chorwacji rdzennej i zachodniej Sławonii), którzy przy tym stosują go wyłącznie do 3. typu omawianych narzędzi. Ponieważ instrument, byłą z Zachodu; objęła ona część dud zachodnio-słowiańskich oraz cząstkę chor-waeko-slawońskich (tych ostatnich dotknęła zaledwie 40—50 lat temu).