klszesz167

936 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

z nimi mają dalsze analogie na zachodzie i północy Europy (m. i. u Niemców, u zachodnich Finów etc.). Te więc rzeczy nadeszły do Słowian od zachodu. Inaczej jest ze znaczną ilością metalowych łańcuszkowych i paskowych naszyjników noszonych w Bośni, Serbii, Bułgarii. Posiadają one częstokroć zupełnie odmienny charakter zdobniczy i odpowiedniki dla nich widzieć można raczej na wschodzie (w Turcji, na Cyprze eto.) lub też — pod względem niektórych szczegółów — gród znalezisk wczesno- i przedhistorycznych. Naszyjniki metalowe (włącznie z monetowymi) rozrastają się niejednokrotnie do takich rozmiarów, że zajmują całą pierś, tzn. przedzierzgają się właściwie w napierśniki.

Oprócz wszelkiego rodzaju ozdób naszyjnych, z jakimi zapoznaliśmy się dotychczas, noszą też kobiety czy dziewczęta słowiańskie m. i. naszyjniki z jedwabnych plecionych sznurów. Dla przykładu przytoczę tu za V. Millerem opis całego naszyjnego stroju z lebedyń-skiego powiatu b. tambowskiej guberni. Składa się nań: 1) znany nam już ośejnik (§ 683), 2) dziesięć lub więcej sznurów złocistych, srebrzystych i różowych paciorków wielkości grochu, zwisających jeden pod drugim, 3) czworograniasty czarny jedwabny sznur grubości małego palca, długi ok. 37* m, 4) drugi sznur podobny, mniej więcej trzymetrowej długości, oraz 5) jeszcze jeden sznur paciorków długi blisko l¹/* m. Wkładając dłuższy z jedwabnych plecionych sznurów, dziewczyna składa go wpół i okręca nim ściśle raz dokoła szyję, a resztę spuszcza na piersi znacznie niżej od paciorków wymienionych pod 2; krótszy sznur, wzięty również podwójnie, owija się dwukrotnie dokoła szyi; na nim wisi krzyż.

685. Niezależnie od naszyjników używają wschodnie i południowe Słowianki naczolników, zdobiących, jak o tym mówi już sama nazwa, czoło. Wyżej w § 676 zapoznaliśmy się już z takim strojem, sporządzonym z rzędu piórek ptasich, ujętych między dwie tasiemki. Był to jednak wypadek odosobniony; zwykłe natomiast naczolniki wykonuje się z siatki uniżanej paciorkami albo z taśm i paciorków lub z metalu. Pierwsze panują w niektórych stronach Wielkorusi, ostatnie — na Bałkanach i w pewnych okolicach Karpat. Tak w byłej guberni riazańskiej dziewczęta przepasywały czoło wstążką wyszytą paciorkami i guziczkami, albo też taśmą przybraną galonem i wy-szyciami z paciorków¹; w guberni tulskiej czy też może orłowskiej podobne naczolniki (fig. 2015), sporządzane były z paciorków w ten sam sposób jak siatkowe naszyjniki albo też (w guberni tulskiej) składały się ze sznurów paciorków, podobnie jak i tzw. raski czyli na-uszniki (cząstkę takiego paciorkowego „nausznika" widać na rycinie umieszczonej w cz. I s. 401 fig. 2). Najprymitywniejszym spośród wszystkich znanych mi metalowych naczolników jest bez wątpienia huculski (fig. 902). Jest to wojłokowa taśma oszyta z przodu mosiężnymi blaszkami kwadratowego kształtu; tych blaszek czepiają się trójkątne, ząbkowane dołem wisiorki. Bardzo podobne naczolniki opisuje dość szczegółowo T. Sulimirski z kilku cmentarzysk z zachodniego Podola i z Pokucia, datujących według niego z XVI—XVII, a najwcześniej XV wieku. Przy tej sposobności powiada: „Diademy z naszywanych blaszek, jako ozdoba głowy kobiecej, były ulubioną formą na Wschodzie już od najdawniejszych czasów. Na terenach bliskich nam pojawiają się one specjalnie licznie w kulturze scytyjskiej i sarmackiej na Ukrainie. Wykonane one były z małych kwadratowych lub prostokątnych, srebrnych, złotych czy brązowych blaszek z czterema otworami do naszycia".

Fig. 163. Skrzynia drewniana, malowana z b. gub. płockiej. Polska. Źródło jak dla fig. 70 nr 2, r. 1903, tabl. 7.

Bywały też naczolniki huculskie z samych tylko wisiorków, mniej albo więcej podobnych do poznanych wyżej a nanizanych na rzemyk lub sznurek, albo przymocowanych do drucika². W ostatnim wypadku miały być one według Vołkova „niezawodnym przeżytkiem starożytnej ozdoby naczolnej z epoki książąt, zapożyczonej z Bizancjum". Jakoż, jak już dobrze wiemy, nie ulega żadnej wątpliwości, że naczolniki huculskie przechowały formy bardzo dawne. Mniej na ogół archaiczne i bardziej podległe coraz to innym zmianom są naczolniki bałkańskie, aczkolwiek i śród nich zarówno w kształtach ogólnych, jak i w szczegółach przechowało się wiele wspomnień z bardzo od-ległej przeszłości (ob. tu np. fig. 206).

Takie naczolniki stanowiły zatem przejście od zwykłych, niczym nie ozdobionych wstążek (cz. I s. 395 fig. 357) do właściwych czółek, mieszając się już poniekąd z tymi ostatnimi (o czółkach ob. ib. s. 393 sq.).

Co do wisiorków, to bywają one też używane przez Hucułki samodzielnie w charakterze kolczyków (ob. fig. 90 3). Zupełnie podobne wisiorki zdobiły do niedawna (wraz ze zwojami mosiężnego drutu) narzutki kobiece Łotyszów. Mniej lub więcej zbliżone co do kształtu (trapezowate, dzwonkowate czy liliowate, konwalio-watę, listkowate itp.) trafiały się zresztą od dawna i trafiają do dziś w wielkim zasięgu, ogarniającym części Europy i Azji. M. i. mamy je poświadczone z wykopalisk Troi II (ok. 2500—2000 przed Chr.). Huculskie i łotewskie (jak na fig. 90 2 i s) należą do najprymitywniejszych wzgl. do najbardziej sprymityzowanych. Ich zdobienie wypukłościami w postaci brodawkowatych wytłaczać jest bardzo archaiczną cechą.