10131 Śliwerski
1

126 tom pierwszy Podstawy nauk o wychowaniu

KONTEKSTY

Słowa krytyki pod adresem teorii systemów nie dotyczą wyłącznie koncepcji Niklasa Luhmanna, lecz także jej adaptacji i modyfikacji w obrębie nauki o wychowaniu, takich jak ogólna pedagogika opierająca się na teorii ewolucji i teorii systemu Alfreda Tremla¹⁵. Badacz ten wyróżnia fundamentalne struktury przestrzeni i czasu, przyporządkowuje im pedagogikę historyczną i ogólną, a w tej ostatniej rozróżnia następujące trzy korelacje między systemem i otaczającym światem: „ (1) filogeneza - gatunek - uczenie się genów, (2) socjogeneza - kultura - uczenie się społeczeństwa, (3) ontogeneza - jednostka - uczenie się umysłów". Owym płaszczyznom systemu przyporządkowane są trzy ewolucje - biologiczna (dziedziczenie), kulturowa (socjalizacja) i indywidualna (wychowanie) z własnymi technikami naturalnego wyposażania lub „kształtowania", funkcjonalnego wychowania lub „nawyku" oraz intencjonalnego wychowania lub „pouczania". Stworzenie globalnej konstrukcji polega na uzyskaniu statusu konstruktu opierającego się na „podejmowaniu decyzji w kwestiach ich rozróżniania".

Dość łatwo jest wytknąć błędy kategorialne owego konstruktu. Nietypowe dla owych płaszczyzn użycie pojęć nauczania i komunikacji nie da się, na przykład, przyporządkować do żadnej z owych trzech płaszczyzn ani ująć systemowo za pomocą rozróżnienia na kształtowanie, przyzwyczajanie i pouczanie. Warto przypomnieć tu twierdzenie, że „gatunek reprodukuje się zawsze wyłącznie dzięki genom jednostek"¹⁶. Przy uwzględnieniu przesłanek opierających się na teorii systemu jest to teza niedopuszczalna, a jako wypowiedź pedagogiczna i wypływająca z nauk o wychowaniu po prostu błędna. Zgodnie z wybraną przez Tremla perspektywą obserwatora „na płaszczyźnie (1) geny powinny przecież komunikować wyłącznie z genami, na płaszczyźnie (2) systemy społeczne z systemami społecznymi, a na płaszczyźnie (3) świadomość ze świadomością", a kto chciałby - i to jeszcze w pedagogice ogólnej - na poważnie reprezentować metafizyczną tezę, że ludzkość reprodukuje się wyłącznie dzięki genom jednostek? Przypuszczam, że również Treml nie miał tego na myśli, lecz w cytowanym fragmencie pomylił, nawiasem mówiąc, równie problematyczną tezę mówiącą, że gatunek nie reprodukuje się bez udziału genów jednostek, z tezą, że reprodukuje się wyłącznie dzięki nim.

Niezależnie od owej pomyłki wydaje się, iż dylemat pedagogiki Tremla posługującej się argumentami opartymi na teorii systemowej tkwi w tym, że w swym rozróżnieniu trzech płaszczyzn systemowych nie wskazuje przestrzeni, w której umiejscowić by można twierdzenia niosące ze sobą ładunek pedagogiczny bądź wiążący się z nauką o wychowaniu. Dotyczy to między innymi również miejsca, które Treml w swym schemacie czasu i przestrzeni przypisuje pedagogice historycznej oraz systemowej. Pisze on o „podatności człowieka na kształtowanie", w której lekceważone są nowoczesne rozróżnienia na podatność na kształcenie, przymioty naturalne i talent, pomijane jest pojęcie podatnej na kształtowanie, nieokreślonej natury człowieka i podnoszony jest wątek błędnej zarówno teoretycznie, jak i historycznie zgodności między twierdzeniami teorii ewolucji, mową Schleiermachera o „Oddziaływaniu starszego pokolenia na młodsze" i Arystotelesow-skiego rozróżnienia na „<pvoi£" (physis), „eOot," (ethos) i ,Xoyot;" (lógos): „Wszystkie trzy płaszczyzny systemu uczestniczą więc w efekcie w wychowaniu człowieka. Tę wiedzę posiadał już Arystoteles: »lstnieją trzy poglądy o tym, jak jednostka staje się wartościowym człowiekiem: dzięki przymiotom naturalnym, dzięki nawykowi i dzięki pouczeniu« [...] Natura daje człowiekowi przymioty w formie naturalnego wyposażenia (»podatności na kształtowanie«), dziedziczy je później następne pokolenie, a wychowanie przez kulturę odbywa się przede wszystkim na drodze »przywykania« do jej tradycyjnych struktur (ethos = nawyk), a u (niektórych) ludzi (dodatkowo) dzięki pouczeniu"¹⁷.

¹⁵    N. Luhmann, Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie, Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1984. Krytykę teorii systemowej posługującą się argumentami zaczerpniętymi z teorii działania znaleźć można w rozprawie H. Peukert, Wissenschaftstheorie - Han-dlungstheorie - Fundamentale Theologie. Analysen zu Ansatz und Status theologischer Theoriebildung, Dusseldorf: Patmos 1976, s. 245 i nast.; zob. też F. Kaulbach: Einfiihrung in die Philosophie des Handelns, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1982, s. 56-83; A. Treml, Allgemeine Pddagogik. Ein systemtheoretischer Entwurf, w: Theorien und Modelle der Allgemeinen Padagogik, red. W. Brinkmann, J. Petersen, Donauworth: Auer 1998, s. 196-221.

¹⁶    Ibidem, s. 205.

¹⁷    Ibidem, s. 207.