Śliwerski5

1 gO tom pierwszy Podstawy nauk o wychowaniu

porządkiem polis. Troska o dobre rządzenie polis powodowała więc, że kwestia ta była włączana do treści odpowiedniego wychowania następnych pokoleń - jak mówił Arystoteles, ci, którzy wcześniej byli dobrze rządzeni, sami potrafią potem dobrze rządzić¹¹⁵.

Nowożytny model całościowej praktyki ludzkiej, podobnie jak model antyczny, zna i stosuje porządek hierarchiczny. Różni się jednak od niego tym, że nie uznaje już teleologicznej hierarchii zorientowanej według ogólnych celów ludzkiego działania. Pożądany porządek całościowej praktyki ludzkiej opiera się na skonstruowanym przez samego człowieka ładzie, który próbuje wszystkie ludzkie działania instrumentalnie zaprząc w służbę postępu stworzonego przez rozum ludzki. Teoria i nauka nie roszczą już sobie prawa do prymatu na gruncie pojedynczych działań skorelowanych teleologicznie w narzuconym systemie porządku, lecz na gruncie przewagi konstruującego rozumu ludzkiego nad każdym teleologicznym porządkiem kosmosu i ludzkiej praktyki.

Nowożytna nauka różni się od antycznej tym, że tworzy model służący ekspansji władzy nad przyrodą, społeczeństwem i historią, który nie uznaje już celów wolnych od ludzkiej arbitralności i jako instancję ustalającą cele dopuszcza wyłącznie ludzką wolę oraz rozum. Już dzieło Francisa Bacona Novum organum scientiarum z 1620 roku interpretuje teoretyczno-techniczny eksperyment nauk przyrodniczych, odnosząc go do całej rzeczywistości, w równym stopniu do po-zaludzkiej przyrody co do natury ludzkiej, i dąży do stworzenia ujednoliconej nauki, która racjonalnie wyjaśni oraz udostępni „wszystko bez wyjątku”, a mianowicie zarówno pytania fizyki, jak również pytania logiki, psychologii, moralności czy polityki. Bacon rozpoznał już także związek teoretycznego wyjaśnienia i technicznego dysponowania tym, co zostało objaśnione: „Ludzka wiedza i umiejętności splatają się w jedno [...]. To, co dla oglądu jest przyczyną, służy w trakcie wykonywania jako reguła”¹¹⁶. W toku rozwoju nauk i dyskusji naukowo-teoretycznej ostatnich trzystu lat model nowożytnej nauki byl wciąż doprecyzowywany metodycznie. Jego dwa podstawowe filary, czyli zasada przekształcenia każdego porządku teleologicznego w ład skonstruowany przez człowieka i zasada przyczynowego wyjaśniania rzeczywistości, prowadząca do wiedzy umożliwiającej sprawowanie władzy, zachowały się jednak do dziś w prawie niezmienionej formie¹¹⁷.

W porównaniu z antycznym teleologicznym modelem porządku okazuje się, że również w porządku nowożytnym nauce przypada najwyższa, a pracy najniższa ranga, a globalna logika modelu nowożytnego nie opiera się już na teleologicznej strukturze porządku niedostępnej człowiekowi, lecz jest logiką skonstruowaną przez ludzki rozum. Mędrcami nie są w sensie nakreślonym przez filozofię osoby posiadające wiedzę o globalnym porządku świata i kosmosu, lecz ci, którzy konstruują prawa służące racjonalnemu wyjaśnieniu rzeczy danych w świecie, eksperymentalnie je weryfikują i poprzez zmianę wszystkich struktur praktyki sprawiają, że można ich swobodnie używać. Na skutek postępującego unaukowienia wszystkich procesów pracy eksploatacja natury coraz bardziej traci charakter czynności roboczej wykonywanej przez samego pracującego, a zamiast tego nabiera cech czynności następującej po fazie racjonalnej konstrukcji. Produktywność pracy mogła zostać w ten sposób wyniesiona bez potrzeby legitymizacji poprzez powołanie się na celowy sam w sobie porządek wolny od ludzkiej arbitralności i sprawowania władzy. W nowoczesnym rozumieniu prawomocne jest raczej to, co jest wykonalne i możliwe do opanowania przez ludzki rozum, który konstruuje.

Nigdzie bardziej wyraźnie nie widać podobieństw i różnic obu dotychczas naszkicowanych modeli porządku całościowej praktyki ludzkiej niż w relacji między powodem a tym, co zostało uzasadnione. Greckie słowo oznaczające „powód” brzmi apyj\ (arche). Arche to nie tylko „powód”, lecz również „pochodzenie”, „źródło”,

^1,5 W lym kontekście por. R. Spaemann, R. Low, Die Frage Wozu? Geschichle und Wiederentdeckung des teleologischen Denkens, Munchen: Peiper 1985.

^!l6 F. Bacon, op. cit., s. 26.

^1,7 W tym kontekście por. techniki manipulacji genetycznej bazujące na ustaleniach teorii ewolucji.