28526 Śliwerski3

158 tom pierwszy

Podstawy nauk o wychowaniu

r— d (x + 3)-

_p operacja _ _{0 =} p

L

O = świat P

Rycina 3.2. Niejednoczesność projektu i refleksji Źródło: opracowanie własne

Efektywna wolność praktyki ludzkiej polegająca na możności wspominania wcześniejszych doświadczeń, projektowania przyszłych i zbierania nowych, jest wpisana w historycz-ność ludzkiej praktyki. W związku z nią jako podmioty projektujące własne działanie (działanie I -* działanie II) nigdy nie jesteśmy tacy sami jak podmioty poddające nasze działanie refleksji (działanie I działanie II). Niejednocze-sność projektu i refleksji (d (x) / d (x +1) / d (x + 2) / d (x + 3) itd.) pokazuje następujący schemat, który przedstawia podstawową strukturę wszystkich ludzkich działań w aspekcie wymiany działań I i II jako wymiennych oddziaływań operacji myślowej i czynu⁸⁶:

myślowa d(x)

c

<j

a

ro "O

t* -5T.2

«.-g §

O 5= o

Sr O) ° O. 2: T3

Jf d (X + 2) P czyn —    d(x+1)

Gdy jako podmiot i przedmiot naszej operacji myślowej projektujemy przyszły czyn, jesteśmy determinowani naszym wcześniejszym doświadczeniem i otwarci na doświadczenia przyszłe.

Gdy zaś jako podmiot i przedmiot naszej operacji myślowej poddajemy refleksji nasz czyn, jesteśmy determinowani wcześniejszymi czynami i otwarci na przyszłe projekty działań. Nasze przyszłe czyny są więc determinowane naszymi wcześniejszymi czynami i operacjami myślowymi, a nasze wcześniejsze działanie da się zmienić naszym przyszłym myśleniem. Jako projektujący i jako poddający refleksji, jako myślący i jako działający nigdy nie pozostajemy tacy sami, lecz zawsze jesteśmy już inni⁸⁷. W związku z tym strzałki w powyższym schemacie wskazują na skrępowanie i otwartość praktyki ludzkiej:

►    nasze operacje myślowe są skrępowane wcześniejszymi czynami;

►    nasze czyny są skrępowane poprzedzającymi je operacjami myślowymi;

►    nasze projekty są skrępowane poprzedzającymi je refleksjami;

►    nasze refleksje są skrępowane poprzedzającymi je projektami;

a jednocześnie

►    nasze myślenie jest otwarte na przyszłe działanie (projekt);

►    nasze działanie jest otwarte na przyszłe myślenie (refleksję);

►    nasze projekty są otwarte na przyszłe refleksje;

►    nasza refleksja jest otwarta na przyszłe projekty.

Skrępowanie oraz otwartość obu działań są za-pośredniczane naszą cielesnością, która nie tylko skupia operacje myślowe i czyny w indywidualnym, tożsamym - nietożsamym podmiocie działania, lecz również pośredniczy między sa-modoświadczeniem a doświadczeniem świata. Jest to nieodzowne, by zewnętrzne wezwania do samodzielności mogły ulec transformacji w we-

⁸⁶    W trzech pierwszych wydaniach była mowa o operacji myślowej i akcji, bowiem takie nazewnictwo bardziej odpowiada filozofii Fichtego. By uniknąć skojarzeń odnoszących się do pojedynczych praktyk, opierając się na terminologii W. von Humboldta, zastąpiłem pojęcie akcji pojęciem działania skoncentrowanego na świecie, które ma tę przewagę, że może być używane w sposób niespecyficzny dla konkretnej praktyki. Operacja myślowa nie jest w niniejszej pracy stosowana w swym intelektualistycznym, ograniczonym znaczeniu, lecz w znaczeniu dużo szerszym, odnoszącym się do wszystkich zmysłów między innymi do smaku, wzroku i słuchu. łD. Benner, Wilhelm von Humboldts..., s. 100J.

⁸⁷    Relację samodzielnego działania i receptywności włączyłem w duchu pedagogiki Herbarta i Schleiermachera do Fich-teańskiego pojęcia wzywania do samodzielności. Diaiektyki samodzielności i receptywności nie da się bowiem uzasadnić wyłącznie na podstawie pojęcia absolutnej samodzielności. [F. Briiggen, Freiheit und lntersubjektivitat, s. 185 i nast., 226 i nast.].