41157 Śliwerski0

Pedagogika ogólna	rozdział trzeci	135

Fakt, że wolność praktyki nie rozwija się należycie w formie wolności arbitralnej ani nie może być adekwatnie postrzegana jako zwykła wolność wyboru, wskazuje na historyczność naszej egzystencji. Wolność ludzkiej praktyki jest możliwa jedynie jako wolność historyczna, jako stosunek do swej teraźniejszości człowieka, który posiada pamięć tego, co przeszłe, i prognozę tego, co przyszłe. Historyczna jest nie tylko niedoskonałość człowieka polegająca na konieczności poszukiwania swego powołania w działaniu; historyczne są również dookreślenia, które ludzie nadają sobie samym i światu, eksploatując naturę, interpretacji i zmianom zasad moralnych, planowaniu przyszłości, estetycznym prezentacjom świata i konfrontacji z pewnością dotyczącą czyjejś oraz swojej śmierci. Z tego względu historyczność jest z kolei ściśle powiązana z obiema fundamentalnymi cechami ludzkiej praktyki: z wyróżniającą człowieka niedoskonałością, która nie może być arbitralnie zniesiona dzięki praktyce, a jednocześnie jest zapośredniczona różnymi formami i obszarami ludzkiej praktyki, które nigdy nie odnajdują po prostu swych możliwości wyboru, lecz wciąż je równocześnie współtworzą.

Historyczność ludzkiej praktyki, polegająca na umiejętności aktywnego przezwyciężenia kryzysu wynikającego z niedoskonałości, unika dwóch uproszczeń - z jednej strony odbiega od takiego rozumienia, które podnosi kształtowaną działaniem człowieka historię do rangi fatum, a z drugiej strony od takiego rozumienia, które ogłasza człowieka panem historii, (eśli ograniczamy możliwości ludzkiej praktyki, posługując się pojęciem czystej wolności wyboru, i nie dostrzegamy faktu, że to, co ma być wybrane, jest najpierw tworzone przez praktykę, to nie doceniając jej możliwości, redukujemy ją do funkcji służebnej wobec fatalistycznej historii i uznajemy możliwości wyboru zrodzone w dotychczasowej historii za koniec samej historii. Jeśli zaś zbyt szeroko ujmujemy możliwości ludzkiej praktyki, posługując się jedynie pojęciem wolności arbitralnej i zapominamy o koegzystencjalnym przymusie człowieka do odnajdywania swego powołania dzięki własnej praktyce, to dokonujemy hipostazy człowieka, uznając go za pana historii, nie bacząc na ograniczenia jego praktyki³⁴.

Obu powyższych wyobrażeń, redukcji człowieka do poziomu sługi fatalistycznego przebiegu historii oraz wyniesienia go do roli pana historii, nie można pogodzić, choć się one nie wykluczają, a nawet w pewnym sensie warunkują. Człowiek może dokonać swej hipostazy jedynie wówczas, gdy jako uzurpator panuje nad ludźmi żyjącymi i działającymi obecnie oraz w przyszłości, i ogranicza ich wolność do wyboru między możliwościami mającymi swe źródło w jego samowoli. W odróżnieniu od powyższych uproszczeń historyczność naszej egzystencji tkwi właśnie w tym, że produktywna wolność praktyki nie da się pogodzić ani z wizjami historii ludzkiej samowoli, ani z fatali-stycznymi ujęciami historii mówiącymi o determinacji przyszłych możliwości wyboru³⁵. Egzystujemy w dziejach oddziaływań wcześniejszych koncepcji i prób odnalezienia swego powołania dzięki praktyce³⁶. Jednak tkwiąc w tradycji ludzkich koncepcji działania, o tyle odbiegamy od tradycyjnego układu powiązań, o ile nasze działanie nie wypływa bezpośrednio z naszego własnego cienia historycznego, lecz determinuje konkretne dzieje oddziaływań sposobem, w jaki antycypujemy przyszłość, w jaki napędzamy swą praktyką koło historii i w jaki opisujemy bądź kreujemy dzieje oddziaływań z perspektywy tworzonego przez nas samych układu tradycyjnych powiązań³⁷.

lecz sama wybiera to, co będzie przedmiotem wyboru, jako pierwszy wprowadzi! Herbart. Zaczerpnął on je od S. Kierkegaąr-da; zob. S. Kierkegaard, Entweder - Oder. Ein lebensfragment, w: idem, Gesammelte Werke, Dusseldorf - Koln: Hegner 1956 [Albo-albo, t. 1, przel. J. Iwaszkiewicz, t. 2, przet. K. Toeplitz, Warszawa: PWN 1982].

³⁴    D. Benner, Zum Zusammenhang von Wissenschaftstheorie, Wissetischaftslehre und Gegenstandstheorie am Beispiel der Historie, w: Studien zur Theorie der Erziehungswissenschaft. Padagogik ais Wissenschaft. Handlungstheorie und Reform-praxis, Weinheim - Miinchen: Juventa 1994, t. 1, s. 13-58.

³⁵    W. Schmied-Kowarzik, Geschichtswissenschaft - Geschichtlichkeit - Geschichte, „Wiener Zeitschrift fur Philosophie, Psychologie, Padagogik” 1966, nr 8, z. 3—4, s. 133-154.

³⁶    H.-G. Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundziige einer philosophischen Hermeneutik, Tiibingen: Mohr 1975, s. 324 i nast. [Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przet. B. Baran, Kraków: Inter Esse 1993, s. 324 i nast.].

³⁷    E. Heintel, „Wie es eigentlich gewesen ist”. Ein geschichtsphilosophischer Beitrag zum Problem der Methode der Historie, w: Erkenntnis und Verantwortung. Festschrift fur Theodor Litt, red. |. Derbolav, F. Nicolin, Dusseldorf: Schwann 1960, s. 207-230.