65667 Śliwerski6

Pedagogika ogólna rozdział trzeci 191

wskazuje na wiedzę o porządku kosmosu i ludzkiej praktyki, która nie ma swego źródła w rozumie ludzkim, lecz obowiązuje apxrjdev (ar-chethen, „z dawien dawna”)¹¹⁸. Dziś powód to pojęcie przyczyny, które nie odnosi się jednak do praprzyczyny, lecz do wyjaśniania i opanowywania świata będących konstruktami rozumu ludzkiego. Przyczyny w nowożytnym rozumieniu nie obowiązują praprzyczynowo, teleologicznie, lecz są przyczynami wywoływanymi przez samego człowieka, jego konstruktami. Z tego względu nowożytny model całościowej praktyki ludzkiej można w odróżnieniu od hierarchicz-no-teleologicznego modelu antycznego określić mianem hierarchiczno-instrumentalnego. Model ów jest hierarchiczny, ponieważ przyznaje matematycznym objaśnieniom wszystkich rzeczy na świecie, stworzonym przez matematyczne nauki przyrodnicze, a ostatnio także przez matematyczne nauki społeczne, najwyższą rangę, a działaniom wykonawczym rangę najniższą. Model jest instrumentalny, ponieważ ukierunkowuje porządek całościowej praktyki ludzkiej na forsowanie naukowo-technicznego postępu, który z uwagi na „władzopodobną” strukturę występuje jako regulacja merytoryczna nowożytnych społeczeństw, która nie może być korygowana, kontrolowana czy uprawomocniana przez wzgląd na teleologię¹¹⁹.

Przedsięwzięcie polegające na stworzeniu relacji wzajemnego uznawania między nowożytną nauką a ludzką praktyką, poprzez upolitycznienie nauki i praktyki, da się w sposób uproszczony opisać jako próba ponownego przyznania pierwszeństwa polityce przy jednoczesnym abstrahowaniu od fundamentalnych różnic między nauką antyczną i nowożytną. Owo pierwszeństwo dałoby jej kompetencję w kwestii rozporządzania wieloma celami, natomiast naukom pozytywistycznym kompetencję do rozporządzania paletą środków. Takie podejście należy jednak z dwóch powodów uznać za skazane na niepowodzenie. W odróżnieniu od polityki w antycznej demokracji nie istnieje dziś żaden hierarchiczny porządek celów, który mógłby się wspierać z jednej strony na ustalonej randze celów, a z drugiej strony na przypisanych jej działaniach ludzkich ukierunkowanych na produkcję dóbr. Nauka zaś, choćby w obliczu ogromnych kosztów, jakie pochłaniają badania, nie da ponownie ograniczyć swych funkcji wyłącznie do odpowiedzialności za racjonalizację środków. Zarówno przekazując środki na badania naukowe, jak i wykorzystując ich rezultaty, polityka coraz częściej powołuje się na to, że nie mogła zadziałać inaczej i musiała podążać za prawami dynamiki naukowo-technicznego postępu, by zapewnić społeczeństwu dalsze istnienie.

Powrót do hierarchiczno-teleologicznego antycznego modelu porządku jest równie mało prawdopodobny, jak mało perspektywiczny jest współczesny model hierarchiczno-instrumental-ny. Teoretycy od czasów Rousseau, w konfrontacji z antyczną filozofią polis, wciąż explicite i implicite wskazywali na metafizyczne ograniczenia modelu hierarchiczno-instrumentalnego i jego granice wiążące się z teorią działania oraz na swoistą dla niego dialektykę oświecenia¹²⁰. Z tej tradycji wywodzą się rozważania przedstawione w drugim paragrafie w trakcie określania miejsca praktyki pedagogicznej w obrębie całościowej praktyki ludzkiej i nakreślania systemowego pojęcia ludzkiej praktyki. Rozważania te wskazują na trzeci model całościowej ludzkiej praktyki, który przybliżam za pomocą pojęcia regułatywnej idei niehierarchicznego porządku pojedynczych praktyk, abstrahując od antycznych i nowożytnych wyobrażeń o porządku.

Idea niehierarchicznego porządku całościowej praktyki ludzkiej dystansuje się od porządku

¹¹⁸ Por. wypowiedzi M. Heideggera o czworakim sposobie mówienia o przyczynie: causa materialis, formalis, efficiens i finalis w jego rozprawie Die Frage nach der Technik, w: idem, Die Technik und die Kehre, Pfullingen: Neske 1962. [Technika i zwrol, przel. J. Mizera, Kraków: Baran i Suszczyński 2002],

^nq Wyjście z tej sytuacji obiecują dwie przeciwstawne strategie, z których jedna próbuje korygować instrumentalny model czasów nowożytnych upolitycznieniem nauki i praktyki, a druga próbuje wykazać przestarzałość wszystkich ujęć opierających się na pojęciu ludzkiego działania z perspektywy teorii systemu, która pozwala opisać indywidualne i historyczne społeczne tendencje rozwojowe jako układ powiązań autopoietycznych i wewnętrznej penetracji. Zob. J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschafl oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?, Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1971.

¹²⁰ H. Peukert, Kritische Theorie und Pddagogik, „Zeitschrift fur Padagogik” 1983, nr 30, s. 195-217.