250

Henryk Kasza

Ochrona zbiorników zaporowych przed dopływem zanieczyszczeń obszarowych

Ograniczanie dopływu zanieczyszczeń ze spływów obszarowych do zbiorników zaporowych jest szczególnie trudne ze względu na rozproszenie i ogrom areału zlewni, z którego ładunki spływają do rzek. Chcąc skutecznie zmniejszyć pulę dopływających zanieczyszczeń wraz ze spływami obszarowymi, należy działaniami objąć całą zlewnię. Tego typu zabiegi wymagają zastosowania różnorodnych metod dopasowanych selektywnie do poszczególnych zlewni, ich cech fizjograficznych, glebowych, stopnia zagospodarowania, stosunków hydrograficznych.

Generalną zasadą jest ochrona przede wszystkim wód rzeki zasilającej zbiornik, gdyż, jak już wiemy, w zbiornikach zaporowych ładunki wnoszone rzeką na ogół decydują

0    jakości wody zbiornikowej. Ochronę wód dopływów zbiornika należy realizować na całym obszarze jego „dorzecza”, włączając w nią wszystkie jego mniejsze i większe cieki, gdyż tezy teorii „River continuum” wskazują że wszelkie procesy zachodzące w małych strumieniach oraz ich modyfikacje, wywołane m.in. zanieczyszczeniami i erozją wpływają poważnie na stan dużej rzeki, a tym samym na jakość wody w zbiornikach zaporowych. Małe strumienie przenoszą do dużych rzek i zbiorników zaporowych wszelkie niekorzystne procesy zachodzące w zlewni. Wynika to ze znacznej ich łącznej długości oraz silnie rozwiniętej strefy kontaktu z lądem. W małych strumieniach na metr kwadratowy koryta może przypadać 2 metry linii brzegowej, przez którą mogą przedostawać się z pól do rzeki substancje nawozowe i pestycydy (Zalewski 1994).

W ochronie wód przed dopływem zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych stosuje się wiele metod i zasad, które podaję poniżej. Wprawdzie większość przedstawionych rozwiązań proponowana jest do ochrony jezior przed spływami obszarowymi i erozją (Kajak 1979, Szyper i Gołdyn 2000, Lossow i Gawrońska 2000, Durkowski i in. 2004), ale metody te z powodzeniem mogą znaleźć zastosowanie w ograniczaniu dopływu substancji biogennych

1    zanieczyszczeń do zbiorników zaporowych. Przy planowaniu ochrony w zlewni należy pamiętać, że najwięcej związków biogennych jest wymywanych z ugorowanych pól uprawnych, nieco mniej z gleb przeznaczonych pod uprawy rolnicze o płytkim systemie korzeniowym (z upraw roślin okopowych). Znacznie mniej substancji pokarmowych migruje do wód z gleb wykorzystywanych pod uprawy roślin o głębokim systemie korzeniowym (pszenica). Najmniej tych składników ulega wypłukaniu z gleb pokrytych lasami mieszanymi i trwałymi użytkami zielonymi (Lossow, Gawrońska 2000). Kierowanie się tą wiedzą umożliwi kształtowanie krajobrazu doliny rzecznej w sposób efektywnie zmniejszający dopływ’ substancji eutrofizujących do wód.

Zmniejszenie dopływu ładunków biogenów do wód można uzyskać poprzez realizację działań obejmujących:

- kształtowanie krajobrazu dolin rzecznych i stoków zlewni poprzez ich zagospodarowanie zgodnie ze spadkiem w sekwencji: grunty orne -♦ użytki zielone -* ckotonowc strefy buforowe (Zalewski 1995);

przebudowę systemu wodno-melioracyjnego w system zamknięty, polegąjący na twór/emu rowów i kanałów opaskowych wzdłuż cieków i zbiorników; zebraną wodę należy wtórnie wykorzystać do nawodnień w rolnictwie; innym rozwiązaniem jest

kierowanie zebranej wody do oczyszczalni ścieków w celu oczyszczenia, a następnie -odprowadzenie do rzeki; taki wariant ochrony przed dopływem substancji biogennych może mieć zastosowanie przy niedużych zbiornikach, gdyż wymaga wydatków arna dużych sum pieniędzy na wybudowanie i eksploatację sieci rowów i kanałów (CbcłmkJd 1997);

-    tworzenie stref przejściowych, tzw. ekotonów wzdłuż cieków wodnych i na terenach przylegających do akwenu; tego typu bariery biogeochemiczne powinny być tworzone z zadrzewień śródpolnych, bądź powinny to być pasy lasów albo ckstensywaw użytkowane łąki;

-    zmniejszenie areału gruntów ornych na korzyść użytków zielonych i terenów zalesionych; ta zasada w niektórych przypadkach jest trudna do realizacji - o ile w górach las powinien zajmować znaczne powierzchnie, to tnadno wysokiej klasy gkby przeznaczyć pod użytkowanie leśne;

-    redukcję do niezbędnego minimum czasu pozostawienia gleby ornej bet pokrywy roślinnej; można to osiągnąć, preferując w płodozmianie uprawy wieloletnie (w tym uprawę roślin motylkowych) i oziminy oraz stosując wsiewki i paplom: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (2002) zaleca pokrycie roślinami uprawnymi paa cały rok na terenach równinnych około 60%, a na terenach zagrożonych erozją przynajmniej 75% powierzchni gruntów ornych;

-    zwiększenie udziału nawozów organicznych w ogólnej dawce nawożenia (prawidłowe zagospodarowanie obornika uzyskanego w systemie ściółkowym w niczym nic zagrała zbiornikom wodnym, zagrożenie dla wód stwarza płynna gnojowica); roczna dawka obornika nie powinna przekraczać 40 ton na I ha, stosowanie gnojowicy w zlewniach zbiorników wodnych budzi duże kontrowersje i. w opinii wielu hydrobiologów chowu

zwierząt w systemie bezściólkowym .....we Ja ssę pogadać z ochraną zbsormkow

wodnych i należy go bezwzględnie eliminować z ich zlewni" (Lossow. GcwnMki 2000), w celu ochrony jeziora Miedwie zalecano stosowanie gnojowicy i gnojówki aa mcobsum glebę wczesną wiosną (dopuszczano stosowanie tych nawozów pogłów mc na rośliny, z wyjątkiem roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia prasa halzi) w dawce mc przekraczającej 45 m* • ha'¹ (170 kg N ha‘^J) (Durkowski i in. 2004); przyorywanie rozdrobnionej słomy zbóż, rzepaku i kukurydzy celom ograniczania wymywania z gleby azotu mineralnego - każda tona przyoruj domy moje związać w wyniku tzw. im mobilizacji około 10 kg azotu mineralnego (Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej 2002); imrnobilizncja polega na wbudowywaniu w biomaif roikladąjącycb słomę mikroorganizmów azotu pobranego z gleby, związany w m sposób azot Jss* trudno wymywany (słoma jest uboga w azot i mikroorganizmy rozkłsdąłąct słomę czerpią go z gleby);

preferowanie nawozów otoczonych o spowolnionym dzisłaniu, tuanosowtnki nawożenia

na zamarzniętą glebę i na śnieg (Lossow, Gawrońska 2000).

eliminowanie lub przynajmniej ograniczenie w pobliżu zbmmiów mśtgak A ihMi

upraw wyirapąjących dużych dawek nawozów (takimi %np kutayda, Md odrowe).

stosowanie nawojów naturalnych w odległości większej mi 20 m OŚ

źródeł wody, brzegu zbiorników oraz cieków.