26 (215)

6 4 Wolter: rozumny ład i zło moralne

nie ludzie są więc zdani na samych siebie. Ponoszą pełną odpowiedzialność. od której nikt ich uwolnić nie może, za swą pomyślność i za pokój, za dobre prawa i za dorobek nauk i sztuk, v .mówiący prawdziwą zdobycz ludzkiej historii.

Bóg natomiast jest wyzbyty z wszelkiej odpowiedzialności za ludzką historię. On po prostu do niej nie należy. Ponieważ jest w niej nieobecny w żadnej postaci - ani jako sprawca cudów, ani jako opatrzność - nie interweniuje w jej bieg. Czas historyczny nie n a również żadnych momentów wyróżnionych w rodzaju grzechu p crworodnego, narodu wybranego, swego bezwzględnego końca i chwili sądu ostatecznego, które mu nadawał)' wymiar sakralny. W śzystkie kulty, od których roi się w dziejach ludzkości, są wyłącznie tworem człowieka, a z tego pow'odu są niedoskonałe i skazane na zr tiennc koleje losu. Historia ulega tutaj desakralizacji, nie ma w niej żadnych śladów' boskości, tak jak nie ma ich w^r przyrodzie. Bog jest obecny jako gwarant jedności i rozumności wszechświata oraz trwałości jego praw, natomiast nie ma w sobie nic z sacrum. W oltcr kładzie nacisk na małość człowieka w* porówmaniu z Bogiem, ni.- popadając z tego pow^odu w- żadną pokorę. Niezmierzony ot; stęp między Bogiem a człowiekiem i skromne miejsce, jakie cz owiek zajmuje we wszechświecie, czynią z niego „atom” pośród innych atomów. Ta właściwość doli człowieczej w deizmie Woltera zupcwmia ludziom ich autonomię. Istnienie Boga to wyłącznie wymóg rozumu, w' stosunkach między człowiekiem a Bogiem nieobecne jest natomiast doświadczenie sacrum. Bóg nie jest ani do iry. ani miłosierny, ani sprawiedliwy, ani okrutny. Człowiek nie gn eszy wobec niego i nie oczekuje od niego ani łaski, ani zbawienia. Pa adoks „religii Woltera” wyraża się wiaśnie w' tej dwoistości: z j.-dnej strony, żeby zagwarantować światu rozumny i niezmienny poi zadek, filozofia Woltera nieprzerwanie odwołuje się do Boga. a i drugiej w tym samym momencie desakralizuje zarówmo świat, jak i doświadczenie ludzkie, zrywając w’ pewmym sensie wszelką więź między Bogiem a człowiekiem^|:.

Wartości moralne również ulegają desakralizacji. U Woltera odnoszą się one wyłącznie do stosunków’ między ludźmi, z wyjątkiem tyci:, które są zasadnicze dla naszego życia we wspólnocie i które

w przyrodzie mają coś w rodzaju metafizycznego poręczyciela.

Z pewnością „historia jest tylko długą listą niepotrzebnych okrucieństw”’³, lecz właśnie dlatego stanowi nieszczęsny stan, który budzi moralną odrazę. Świat, który' by nie posiadał swej zasady porządkującej, i przyroda, która nie byłaby przeniknięta wartościami moralnymi, to dla Woltera rzecz nie do pomyślenia. Jest to jeden z powodów jego sprzeciwu wobec materializmu Holbacha’⁴. Wolter jest świadom, że młode pokolenie uważa go za „słabą głowę”, niemniej z godną podziwu stałością pozostaje wierny swym pierwszym obsesjom. Uparcie trzyma się koncepcji świata, który¹ zawiera w sobie wymóg swej własnej rozumności, jakby to była jedyna rękojmia postępu rozumu w sprawach ludzkich.

Z moralnego i czysto ludzkiego punktu widzenia kwestia zła stanowi dla Woltera zagadnienie centralne. Lecz jest to również zasadniczy problem historyczny ze względu na to, że ma on charakter uniwersalny i znajduje się u źródeł wszystkich religii. „Kwestią [...] w której zgadzały się wszystkie wielkie cywilizowane narody, od Indii począwszy’, a na Grecji skończywszy, jest pochodzenie dobra i zła. Pierwsi teologowie wszystkich narodów uparcie stawiali sobie pytanie, które i my sobie stawiamy od piętnastego roku życia, dlaczego istnieje zło na ziemi?”’^s. Bilans naszych nieszczęsc Wolter, jak widać, podsumowmje bez przerwy.

„Do czego służy cała ta boska zręczność, która przejawia się w^T budowie miliardów istot czujących? I...] Nasz glob pokryu es*, arcydziełami, ale i ofiarami: jest to jedynie ogromne pole rzezi i karm. Każdy gatunek jest bezlitośnie ścigany, rozrywany na strzępy iadam na lądzie, w wodzie i w powietrzu. Człowiek jest bardziej nieszczęśliwymi wszystkie zwierzęta ra2em wzięte: jest bezustannie ofiarą dwóch nieszczęść nieznanych zwierzętom, mianowicie lęku i nudy. które wyrażają jedynie jego wstręt do samego siebie. Człowiek kocha życie i wie. że umrze. Jeśli urodził się. by zakosztować kilku chwilowy ch przyjemności, których użycza mu Opatrzność, to jednocześnie prroeed! na świat, by zaznać nieprzeliczonych cierpień i zostać nędzom", orze: robaki; on o tym wie, a zwierzęta tego nie wiedzą. Dręcr go ta nieszczęsna myśl; krótką chwilę swei odrażającej egzystencn - • - su ?. żeby krzywdzić swych bliźnich. żebv ich nikczemnie mordow ać dla nędznej opłaty, żeby oszukiwać i byc oszukiwanym, żeb\ graP c : R-c