3 (936)

18 Wolter- rozumny lad i do moralne

„Na św-iecic istnieje zło. I kpią sobie ze mnie ci, którzy powiadają, że tysiąc niedoli składa się na prawdziwe szczęście. Tak, jest zło, i mało ludzi chciałoby od nowa zacząc swą karierę, być może me więcej niż jeden człowiek na sto tysięcy. I kiedy mi mówią, że wszystko mogło być inaczej, to obrażają mój rozum i lekceważą mój ból. Robotnik, który •na kiepski materiał i nieodpowiednie narzędzia, ma prawo rzec: nie mogłem zrobić tego inaczej. Lecz kto Tobie, mój biedny Aleksandrze Pope, moj żałosny garbusie, którego znałem i kochałem, powiedział, że Bóg nie mógł Cię stworzyć bez garbu? Ty sobie szydzisz z historii o rajskim jabłku. A przecież ono (mówiąc po ludzku i abstrahując od wszelkich dogmatowi jest bardziej rozumne niż optymizm kogoś takiego ,ik Leibruz, ono przynajmniej wyjaśnia, czemu jesteś garbaty i cokolwiek złośliwy [...] Tak mówiąc między nami, to i Leibniz, i Shaftesburry, Bolingbroke, i Pope marzyli tylko o tym, żeby być ludźmi dowcipnymi. A ja cierpię i mówię o tym”*.

Wolter pokona kryzys, upierając się przy przekonaniu, że świat to jiewien rodzaj ładu i że posiada sens, co było dogmatem, bez którego nie umiałby żyć. Lecz zagłada Lizbony nie stanowi dla niego włącznie pretekstu do poetyckich wzlotów: ona rzeczywiście odc.snęła się na jego życiu, życiu człowieka już sześćdziesięcioletniego. W czasie tego kryzysu, tej zimy na przełomie lat 1755-1756, coś się w mm załamało. W tym okresie ma sw^re źródło zarówno Kandyd, jak i nc wa postawa wobec życia, którą zajmuje Wolter. Właśnie wtedy „wielki człowiek” stał się, jak stwierdza Theodore Besterman, tym Wo terem, który' przeszedł do historii⁷.

Filozoficzny wstrząs wywołany kataklizmem w' Lizbonie nie dotyczy wyłącznie Woltera. W latach 1755-1756 w całej Europie opublikowano ponad sto książek, broszur i pamfletów poświęconych kat; strofie, nie wspominając już o wielkiej liczbie artykułów w gazetach⁸. Wydarzenie podziałało na zbiorową wyobraźnię i wy wołało falę niejasnego niepokoju, który objął umysły. Na przykład, Goc the pisze w swych wspomnieniach, że gdy miał sześć lat, „dobroć Pana Boga wydała mu się w' jakimś stopniu podejrzana”, gdyż:

„Niezwykłe [...] wydarzenie światowe po raz pierwszy wstrząsnęło io głębi umysłem chłopca. 1 listopada 1755 roku nastąpiło trzęsienie cierni w Lizbonie i przejęło grozą cały świat, przywykły już do ciszy

i spokoju. Najpotworniejsze nieszczęście dotknęło niespodziewanie wielką, wspaniałą rezydencję, zarazem miasto handlowe i portowe Ziemia drży i trzęsie się w posadach, morze huczy, zderzają się okręty, walą domy, kościoły i wieże leżą w gruzach, część pałacu królewskiego pochłania morze, rozpadła ziemia zdaje się ziać płomieniem, gdyż wszędy unoszą się z ruin dymy i pożary. Ginie po społu sześćdziesiąt tysięcy ludzi przed chwilą jeszcze spokojnych i zadowolonych, a najszczęśliwszym jest chyba ten, kto nic może już ani odczuć, atu uświadomić sobie swego nieszczęścia Płomienie szaleją dalej, a razem z nimi szaleje zgraja uwięzionych dotąd, a przez to wydarzenie oswobodzonych zbrodniarzy Nieszczęśnicy, którzy ocaleli, zdam są na rabunek, mordy i wszelkie zniewagi; tak oto przyroda ze wszech stron objawia swą nieokiełznaną moc. [...] Chłopiec, któremu lvle razy wszystko to opowiadano, niemało był przejęty. Bóg, stwórca i opiekun nieba i ziemi, który jawi mu się w wyznaniu pierwszego artykułu wiaty jako mądry i łaskawy ojciec, nic okazał bynajmniej swych ojcowskich uczuć skazując na zagładę zarówno sprawiedliwych, jak i niesprawiedliwych. Daremnie młody umvsł chłopca starał się bronić przed tymi wrażeniami, tym bardziej że nawet mędrcy i uczeni w Piśmie nie mogli jak należy wyjaśnić zjawiska"⁹.

Nic więc dziwnego, że ówczesne gazety i magazyny donoszą, że wśród ludu szerzą się odwieczne lęki, jakoby wkrótce miał nastąpić koniec świata i dzień Sądu Ostatecznego. Reakcja wykształconych elit natomiast, zwłaszcza po poemacie Woltera, ma charakter filozoficzny, wyrażając się w niepokoju metafizycznym i moralnym, co przejawia się nawet w rozważaniach dotyczących literatury'. Ludzie pytają, jak, na przykład, powieść może zachować swój moralizatorski charakter i być wyrazem „optymizmu”, że dobro nieuchronnie odnosi zwycięstwo nad ziem, skoro w^r Lizbonie trzęsienie, nie czyniąc żadnych rożnie, zabiło zarówno ludzi uczciwych jak łajdaków?¹⁰

Na te lęki literatura apologetyczna daje tradycyjną odpowiedź - trzęsienie jest przejawem gniewni bożego. W związku z tym jednak rodzi się dość delikatne pytanie; jakie są przyczyny tego gniewni i dlaczego ugodził on właśnie w Lizbonę? Tę trudność protestanci i janseniści rozwiązują z łatwością - przygarniając gościnnie Inkwizycję i jezuitów, Lizbona z całą pewnością zasłużyła sobie na najwyższą karę. Z kolei apologeci jezuiccy są w poważnym kłopocie.