24 (256)

60 Wolter rozumny lud t zło moralne

Rozumny zamiar ucieleśniony w przyrodzie przejawia się w działaniu powszechnych i niezmiennych praw. Każdy byt istnieje na mocy tych praw i dlatego jest dziś taki, jaki był zawsze. Tego rodzaju wyobrażenie „wielkiej całości” nadaje koncepcji stałej i niezmiennej przyrody jeszcze większą moc. „Bez względu na to, w jakiej występuje formie, świat, stanowiący jego [Najwyższego B'tuJ dzieło, jest więc równie wieczny jak on, tak samo jak światło je.¹-1 równie stare jak słonce, a ruch jak materia, pożywienie zaś jak zwierzęta; w innym przypadku słońce, materia i zwierzęta byłyby nie tylko bytami bezużytecznymi, lecz zgoła logicznie sprzecznymi. [...) Nic istnieć nie może bez uprzedniej, koniecznej racji”⁵. Wolter uznaje oczywiście, że właściwy bieg rzeczy w przyrodzie pociąga za sobą konieczne zmiany. Przedmioty materialne muszą niszczeć, a i; toty żywe umierać. Jednocześnie prawda przyrody są nienaruszalne i n e dopuszczają wyjątków'. Żaden składnik tego ładu, żadna klasa przedmiotów ani żaden gatunek istot żywych nie może ani zniknąć, ani się narodzić, ani obrócić się w' nicość, ani z niej powstać. Jednym słow'em, nasz glob nie zaznał żadne) zasadniczej przemiany. Góry zawsze były oddzielone od mórz i oceanów, gatunki zwierzęce są stałe i nie ulegają żadnej ewolucji. To samo dotyczy ras ludzkich zamieszkujących ziemię. W 1768 r. Wolter publikuje utw-ór pod tytułem Osobliwości przyrody, w którym zabiera głos w' pasjonującej ówczesne umysły dyskusji, skąd wzięły się odkryte wiaśnie w Alpach skamieliny mięczaków. Wolter uw’aża, że zdecydowanie absurdalne są przypuszczenia, jakoby nasza planeta ulegała przemianom, szczególnie zaś absurdalna jest w jego oczach hipoteza, że góry' zostały stopniowo uformowane przez oceany zalewające ląd. „Ocean, skorp już raz powitał na sw-oim miejscu, tak samo nie może opuścić połowy globu, żeby rzucić się na drugą połowę, jak kamień nie moż ■ porzucić Ziemi, żeby się udać na Księżyc. [...] Gdyby morze było wszędzie, to istniałyby czasy, gdy świat był zamieszkały wyłącznie prze. ryby. Ich płetwy stopniowa zmieniłyby się w ramiona, ich rozw dlony ogon, wydłużywszy się, uformowałby uda i łydki, ryby stałyby się ludźmi, a wszystko- to jakoby nastąpiło dlatego, że wygrzebano z ziemi trochę muszli”. Wolter nie zaprzecza temu, że odknio skamieniałości, powątpiewa natomiast w to, by choć jedną

znaleziono na szczytach górskich. A jeśli nawet |cst prawdą, ze na wierzchołku Cenis odkryto „skamieniałą muszlę ostrygi", to czyż nie jest wysoce prawdopodobne, że znalazła się ona tam przypadkowo?

Czyż mający ostrygi niezliczeni pielgrzymi, którzy przez Cenis ciągnęli do Rzymu, nie mogli zgubić kilku po drodze? Zarzucano Wolterowi, żc do tego stopnia zaślepia go antyklerykalizm i lęk, iż odkrycie muszli czyni prawdopodobną biblijną opowieść o potopie i arce Noego, że gotów jest uporczywie zaprzeczać oczywistym taktom. W rzeczywistości, jak stale podkreśla Renć Pomeau, dla Woltera sprawa była dużo bardziej złożona. Skądinąd znamienne jest, żc Wolter odrzuca hipotezy Buffona i de Mailleta, które wcale nie miały apologctycznego charakteru. Odnosi się nieufnie do wszelkiego transformizmu, gdyż godzi on w jego koncepcję rozumnej i niezmiennej przyrody. Z tego samego powodu nie podziela leż modnego wówczas zainteresowania chemią i biologią. W tym punkcie, jak w wielu innych, Wolter, co już zdążyliśmy zauważyć, pozostaje człowiekiem poprzedniego „wielkiego stulecia”. Sztywno obstaje przy swoim racjonalistycznym stanowisku i z powodu kilku muszli nie zamierza wyrzekać się idei, że świat ma rozumny charakter. „Wielki Byt, który stworzył złoto i żelazo, drzewa i trawy', człowieka i mrówkę, stworzył też ocean i góry. Ludzie nie byli rybami, jak twierdzi Maillet. Wszystko, co jest, prawdopodobnie już było na mocy niezmiennych praw”⁶.

Sztywność racjonalizmu Woltera widoczna jest również, gdy rozważa on zagadnienie wolnej woli. Myśl, że świat jako całość jest rozumny, podczas gdy człowiek posiada władzę postępowania bez żadnych innych racji niż jego własna wola, stwarza myślicielowi ogromne trudności. ,Jak można sobie wyobrażać, że istnieje ład i że nie wszystko jest następstwem tego ładu?” Przecież postępowanie ludzkie to jedynie szczególny przypadek relacji, która zachodzi między „wielką całością” a jej częściami. Istnienie wolności z obojętności pociągałoby za sobą istnienie czynów bez powodów, to znaczy skutków bez przyczyny, a zatem podważałoby całą racjonalistyczną konstrukcję. Jeśli nawet Bóg nie dysponuje wolnością pozwalającą działać bez powodu, to jak człowiek mógłby robić cos takiego? Lub też na odwrót: jeśli przyjmiemy, że człowiek ma taką