31 (165)

74 Wolter: rozumny ład i zło moralne

stracenia, odziewa ich w niebieskie sukno po dziesięć groszy za iokieć. zdobi im kapelusze białym kordonkiem, każe robić zwroty w lewo i prawo i maszerować ku swojej chwale”³¹. Dynastyczne interesy, ambicje, mania wielkości i pożądanie bogactw to najczęstsze przyczyny wojen. Podsyca je jeszcze długa tradycja historiografii wychwalającej cnoty i sukcesy wojenne, gloryfikującej, na przykład, rycerskie obyczaje, którym Wolter poświęca wiele miejsca³².

radycyjnym wartościom i bohaterom Wolter przeciwstawia inne wzory - odwagę odkrywców nowych lądów, energię przedsiębiorców i kupców, geniusz uczonych i artystów, talent pisarzy. Stąd również bierze się jego pomysł, by historię uprawiać inaczej. Nie byłaby już ona wyłącznie dziejami władców i prowadzonych przez nich wojen, lecz również - a nawet przede wszystkim - historią obyczajów, powolnego rozwoju sztuk i nauk oraz postępów Oświecenia.

Jak zauważa Wolter, w czasie wojny każdy dowódca troszczy się bardzo o błogosławieństwo dla swych sztandarów, to znacz)’ - uroczyście prosi Boga o to, by mógł unicestwić jak największą liczbę swych bliźnich. , Jeśli dowódcy przydarza się tylko to szczęście, że morduje dwa lub trzy tysiące ludzi, to wcale nie zanosi podziękowań do Boga, jeśli natomiast uda mu się ogniem i mieczem unicestwić dziesięć tysięcy i jeszcze zazna łaski obrócenia w perzynę kilku miast, to wówczas śpiewa się na cztery głosy długą pieśń w języku niezrozumiałym dla tych wszystkich, którzy brali udział w walce”³³. Zto moralne w sposób oczywisty żywi się głupotą i przesądami, upowszechniane jest jednak przez fanatyzm, zwłaszcza chrześcijański, i nietolerancję. Księża i Kościoły nie zadawalają się błogosławieniem sztandarów - są także przyczyną najbardziej absurdalnych i odrażających w-ojen. Jeśli każda wojna jest katastrofą, to szczytem zła i dewiacji są wojny prowadzone w imię absurdalnych dogmatów, urojonych bóstw’ i rzekomych prawd objawionych. Fanatyzm i zabobon są źródłem wojen domow7ch, płonących stosów Inkwizycji i tortur, na które wydano niewinnych ludzi w rodzaju Calasa czy kawalera de La Barre. Na wielu stronicach, powołując się skrupulatnie na roczniki historyczne, Wolter podlicza liczbę ofiar wojen i prześladowań religijnych. Począwszy od II stulecia do czasów współczesnych, przedstawiony w kilku kolumnach „cały rachunek pokazuje, że

z miłości do Boga zamordowano, utopiono, spalono, połamano kołem i powieszono nie mniej niż dziewięć milionów czterysta sześćdziesiąt osiem tysięcy osiemset osób”. Tego „małego wyciągu” każdy powinien nauczyć się na pamięć, z tym że wszyscy winni jeszcze przebadać rodzinne archiwa. Znajdą tam z pewnością jakąś istotę „uśmierconą lub okrutnie prześladowaną w imię religii lub - co gorsza - odkryją jakiegoś prześladowcę”’⁴.

Strona Femey    75

Dla Woltera zwalczanie fanatyzmu religijnego nie jest wyłącznie abstrakcyjnym wymogiem rozumu buntującego się przeciw absurdowi.

Jeśli natura ludzka ma predyspozycje do popełniania czynów niegodziwych, okrutnych i przepełnionych nienawiścią, to fanatyzm i ciemnota są jak niszczycielska zaraza. Wezwanie, by „rozdeptać łajdactwo”, wskazuje więc, jakie są niezbędne warunki, by zapanowała tolerancja, a tym samym powstało bardziej ludzkie i rozumne społeczeństwo. Walce z „łajdactwem” poświęca Wolter tysiące stron, a jego antychrześcijaństwo i antyklerykalizm zmieniają się w prawdziwą obsesję. Najlepsze z tych utworów mają polot Kandyda, a przynajmniej jego ślady, w najgorszych - obsesja żywi się sama sobą. Najczęściej jednak mamy do czynienia z mieszaniną jednego z drugim. Na tych samych stronicach sąsiadują ze sobą lęk w obliczu zła i szydercze bluźnierstwa, pochwała rozumnego ładu i niewybredne dowcipy na temat upichconego z nieczystości „pasztetu Ezechiela” czy lekkiego prowadzenia się córek Lota. W Starym Testamencie, stanowiącym ulubiony cel jego szyderstw, Wolterowi bliska jest tylko jedna księga, a mianowicie Księga Hioba. Nazywając go familiarnie swym przyjacielem, Wolter jednocześnie żartuje i jest całkowicie szczery. Mocno tym zakłopotany i niejako wbrew sobie, Wolter uznaje wielkość tej księgi, która stała się symbolem człowieczego doświadczenia zła³⁵.

Wolter nie jest utopistą. Jego kampania przeciw „łajdactwu” nie prowadzi do wizji jakiegoś nowego Eldorado czy innej krainy, w której wszystko będzie dobre. Nieufnie odnosi się do pomysłów, jak stworzyć doskonały rząd, zwłaszcza zaś odrzuca te złudzenia, które śladem Rousseau każą śnić o równości. Wyobraźnia społeczna Woltera ma swe granice: nierówność nie stanowi dla niego zła, złem jest jedynie osobiste poddaństwo. „Nie wszyscy biedacy są całkowicie