53

118 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

za przyczyną zjawiska B, gdy po A stale następuje B. W takim razie wypadnie przejazd jednego pociągu przez daną stacją uznać za przyczyną przejazdu drugiego pociągu przez tąże stacją, jeśli zgodnie z rozkładem jazdy stale po pierwszym pociągu przez tą stacją przejeżdża drugi; a to bynajmniej nie odpowiadałoby naszemu rozumieniu związku przyczynowego. Próbowano wiąc dla uchwycenia istoty związku przyczynowego definiować konieczne następstwo zjawisk niejako byle jakie prawidłowe następstwo, ale jako prawidłowe następstwo, wynikające z naczelnych praw przyrody, a nie z jakichś konwencji (takich np. jak rozkład jazdy). Gdy jednak przyszło do sprecyzowania, co to są owe naczelne prawa przyrody, natrafiono znów na nieprzezwyciężone trudności.

ZAGADNIENIE PRZEWIDYWALNOŚCI

W rezultacie takich rozważań i trudności zrodziła się tendencja do wyeliminowania pojęcia przyczyny z aparatu pojęć naukowych. W związku z tym zarzucono też pierwotne sformułowanie zagadnienia determini-zmu i poczęto je formułować inaczej. Zagadnienie determinizmu formułuje się też dzisiaj na terenie nauk przyrodniczych bez używania wyrazu przyczyna, bez posługiwania się terminami takimi, jak konieczność, nieuchronny skutek itp. Aktualne obecnie w naukach przyrodniczych sformułowanie zagadnienia determinizmu ma w przybliżeniu następującą postać: Czy przebieg zdarzeń, rozgrywających się w przyrodzie, daje się ująć H' prawa, które pozwalają przewidzieć bieg zdarzeń przyszłych na podstawie dających się uprzednio zaobserwować własności zdarzeń dotychczasowych? Zagadnienie determinizmu przyjmuje więc raczej postać zagadnienia prewidyzmu (przewidywalności). Idzie w nim już mianowicie nie o to, czy przyszłość jest wyznaczona przez przeszłość, lecz raczej o to, czy na podstawie przeszłości można przewidzieć przyszłość.

W okresie panowania w naukach przyrodniczych tzw. mechanizmu, tj. poglądu, iż wszystkie zjawiska przyrody cielesnej dają się wyjaśnić przy pomocy praw mechaniki, stały nauki przyrodnicze na stanowisku determinizmu. Najdobitniejszy wyraz dal temu determinizmowi Laplace, uczony francuski, żyjący w drugiej połowie XVIII stulecia, stwierdzając, że inteligencja o nieograniczonej sprawności w rozwiązywaniu zadań myślowych (chodziło w tym wypadku o rozwiązywanie równań różniczkowych drugiego stopnia), której by znane były prawa natury (Laplace miał przy tym na myśli prawa mechaniki Newtonowskiej) i której znane byłoby w danej chwili wzajemne położenie oraz względne prędkości punktów materialnych tworzących świat, potrafiłaby stąd według tych praw wywnioskować, jakie będzie lub było ich położenie i ich prędkość w każdej chwili późniejszej lub wcześniejszej. Znajomość stanu przyrody w pewnej chwili pozwalałaby więc istocie znającej prawa przyrody (prawa mechaniki Newtonowskiej) domyślić się zarówno całej jej przyszłości, jak i całej przeszłości. Zakładał przy tym Laplace, że to, co z teraźniejszości trzeba znać, aby stąd można było wywnioskować przyszłość i przeszłość (położenie i prędkości wszystkich punktów materialnych), jest w zasadzie dostępne poznaniu. Późniejszy rozwój fizyki zachwiał determinizmem wyznawanym przez Laplace’a. W dzisiejszej teorii kwantów wykazuje się mianowicie, że prawa fizyki nie pozwalają z dających się zaobserwować danych, dotyczących ostatecznych składników materii (elektronów, protonów itd.), wywnioskować ich przyszłych losów. Nie można bowiem zaobserwować wszystkich tych danych, które musiałoby się znać, aby z nich według praw fizyki przewidzieć przyszłe losy poszczególnych elektronów. Fizyka uczy, że dla obliczenia przyszłości wystarczyłoby na przykład znać położenie i prędkość elektronów w danej chwili, ale że dla tego obliczenia nie wystarczy znać jeden tylko z tych parametrów, lecz trzeba znać oba. Tymczasem okazuje się, że z powodów natury zasadniczej nie można zmierzyć dla danego elektronu zarazem jego prędkości i jego położenia z dowolną dokładnością, lecz im dokładniej zmierzymy jeden z obu tych parametrów, tym mniej dokładnie wyznaczyć się daje parametr drugi. Zaobserwować dają się tylko pewne wartości przeciętne parametrów odnoszących się do wielkiej liczby elektronów i z tych przeciętnych można wyliczyć wedle praw statystyki przeciętne wartości, jakie te parametry przyjmą w przyszłości. Losy poszczególnego elektronu nie dają się więc przewidzieć, dają się natomiast przewidzieć przeciętne przyszłych losów wielkiej liczby elektronów.

PRAWA PRZYRODY PRAWAMI STATYSTYCZNYMI TYLKO?

Wiąże się z tym reprezentowany przez niektórych przyrodników osobliwy pogląd na istotę praw, które dawniej uważano za prawa przyczynowe. Prawa te dotyczyły na ogól zachowania się większych ciał, złożonych z olbrzymiej ilości elementarnych cząsteczek materii. Zachowanie się takiego ciała będzie zależne od przeciętnej zachowania się wszystkich cząsteczek, które się na nie składają, a zachowanie się dowolnej jednej cząsteczki nic będzie miało znaczenia dla zachowania się całej ich masy. Otóż, gdy mamy do czynienia ze zdarzeniami masowymi lub raczej z całą