54

120 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

masą zdarzeń, to w masie tej muszą wystąpić pewne prawidłowości statystyczne, chociażby poszczególne składowe zdarzenia przebiegały zupełnie nieprawidłowo i kapryśnie. Wobec tego zachowanie się większych ciał, będących skupiskiem ogromnej ilości cząstek elementarnych, musi jako zdarzenie masowe podlegać prawidłowości statystycznej, chociażby nawet zachowanie się cząstek elementarnych było najzupełniej nieprawidłowe. Na tej drodze rodzi się domysł, iż prawa rządzące zjawiskami, w których uczestniczą większe ciała, dadzą się sprowadzić do praw statystycznych. Wszelka prawidłowość w świecie, uważana dawniej za przejaw rządzącej w świecie tajemniczej przyczynowości, byłaby według tego poglądu jedynie prawidłowością statystyczną, nie kryjącą w sobie niczego tajemniczego. Prawidłowość ta występuje tylko tam, gdzie ma się do czynienia z olbrzymimi ilościami cząstek elementarnych. Ale w świecie tych cząstek panuje zupełny chaos i brak wszelkiej prawidłowości. Naszkicowany tutaj pogląd na istotę praw przyrody uznany przez wszystkich, jeśli idzie o niektóre prawa fizyczne (np. prawa termodynamiki) - jest jednak kwestionowany jako pogląd ogólny, usiłujący wszystkie prawa przyrody (poza takimi, które wprost wynikają z treści użytych w nich pojęć i stanowią tylko sądy analityczne) sprowadzić do praw statystycznych.

WOLNOŚĆ WOLI

Z zagadnieniem determinizmu wiązało się często zagadnienie inne, uczuciowo nieobojętne, mianowicie problemat wolności woli. Wolność woli, o którą w tym zagadnieniu idzie, nie zawsze w tym samym upatrywano. I tak niekiedy upatrywano wolność woli człowieka w tym, iż potrafi on być wierny temu, co uważa za najbardziej godne zabiegów i starań, i nie daje się żadnym pokusom sprowadzić z uznanej przez się za właściwą drogi, nie daje się niczemu przynęcić ani niczym odstraszyć. Tak pojmowana wolność woli, jedna z najwspanialszych cech charakteru ludzkiego, zasługuje raczej na nazwę siły woli niż jej wolności.

Nadawano jeszcze i inne znaczenia terminowi wolność woli. Najistotniejsze jednak z tych znaczeń jest to, które ściśle się wiąże z rozważanym przez nas właśnie zagadnieniem przyczynowości. Przy tym znaczeniu pytanie, czy wola człowieka jest wolna, sprowadza się do tego, czy akty woli człowieka są jednoznacznie określone przez pewne przyczyny, czy też nie. Idzie tu o to, czy człowiek mający pewien charakter, skłonności i upodobania musi wobec pewnych motywów powziąć określone postanowienie, czy też człowiek o danym charakterze może wobec danych motywów postanowić tak lub inaczej. Zagadnienie wolności woli dotyczy więc tego, czy wola człowieka jest podporządkowana ogólnej zasadzie przyczynowości, czy też się spod jej rygorów wyłamuje, czy akty woli człowieka są tylko pośrednimi ogniwami w łańcuchach przyczynowych, mającymi zarówno swe skutki, jak też i przyczyny, czy też stanowią one zawsze tylko początek jakiegoś łańcucha przyczynowego, mający wprawdzie swe skutki, ale nie mający przyczyn. Uznania woli ludzkiej za wolną w powyższym sensie zdawała się domagać godność człowieka, którą zdaje się poniżać myśl, iż człowiek jest tylko składnikiem przyrody, zdanym na łaskę i niełaskę sił w niej panujących, którym nie może się oprzeć. Wypadki, w których człowiek silny potrafi przeciwstawić się pokusom, zwalczyć niskie motywy, zdawały się wykazywać, że człowiek potrafi być panem siebie samego i przeciwstawić się siłom natury. Wydawało się na koniec, że wolność woli jest warunkiem, bez którego nie można by uważać, iż człowiek odpowiada moralnie za swoje czyny. Sądzono bowiem, że gdyby wola człowieka nie była wolna, gdyby człowiek wyposażony przez naturę w pewien wrodzony charakter i skłonności nic mógł wobec danych motywów dokonywać wyboru, lecz musiał w pewien sposób, tzn. tak, lecz nie inaczej, postąpić, to nie byłby odpowiedzialnym sprawcą swoich czynów, lecz tylko automatem, wykonywającym to, co wynika w sposób konieczny z jego natury. Odpowiedzialność za czyny człowieka spadałaby więc nie na niego, lecz na tego, który dał mu taką, a nie inną naturę.

To były, jak się zdaje, główne motywy skłaniające filozofów do czynienia dla woli ludzkiej wyjątku od zasady powszechnej przyczynowości. Sprawy te były często w filozofii rozpatrywane. Wolność woli miała swoich zwolenników, ale i przeciwników, którzy wykazywali, że fakt tak zwanego panowania nad sobą daje się doskonale pogodzić z przyjęciem, iż wszystkie postanowienia człowieka są przez pewne warunki jednoznacznie zdeterminowane, a odpowiedzialność moralna daje się pojąć w taki sposób, który nie wymaga przyjęcia wolności woli.

ZAGADNIENIE ISTNIENIA PRZYSZŁOŚCI

Dotąd mówiliśmy o zagadnieniu determinizmu jako o problemacie, dotyczącym przyczynowego uwarunkowania przyszłości przez przeszłość czy też przewidywalności przyszłości na podstawie przeszłości. W dziejach filozofii jednak zagadnienie to miewało jeszcze inne znaczenie, wiążące się z istotą czasu. Niełatwo z treści tego zagadnienia w prostych