CCF20140225008

22 HENRYK PODBIELSK1

c) Teoria mitu i rytuału w ujęciu antropologów

Opinię S.H. Hooke’a o rytualnej genezie mitu podzielają antropolodzy amerykańscy: F. Boas i A. M. Hocart^{1 2}, a na terenie filologii klasycznej F.M. Cornford'¹⁰. Bardziej sceptyczne stanowisko w tym względzie zajął J.H. Rosę twierdząc, że można mówić co najwyżej o wzajemnej zależności mitu_i rytuału, przy czym dla wielu mitów związek z rytuałem jest raczej sprawą do udowodnienia niż do przyjęcia³. Sceptycyzm Rosego podziela również Clyde Kluckhohn, autor tzw. ogólnej teorii mitu i rytuału⁴, dostarczając szeregu przykładów wskazujących, że bogactwu ceremonii nie musi towarzyszyć koniecznie bogata mitologia, i odwrotnie. Nie wszystkie mity musza wiec bvć genetycznie uwarunkowane przez rytuał. Wiele z nich może pochodzić z „marzeń sennych”, z fantazji, bądź z systemu zachowań się jednostki w społeczeństwie. W swej „Ogólnej teorii mitu i rytuału” usiłuje Kluckhohn połączyć obserwacje B. Malinowskiego ze stwierdzeniami psychoanalizy freudowskiej i socjologicznej szkoły francuskiej. Od Malinowskiego przejmuje docenienie funkcjonalności mitu i rytuału w społeczeństwie pierwotnym, z psychoanalizy motywację psychologiczną ich genezy i tzw. mechanizmy obrony „ego”⁵, od socjologów symboliczny charakter obydwu przedstawień. Pomimo wielu dostarczonych nieco wcześniej przykładów wskazujących, że mit i rytuał mogą istnieć od siebie niezależnie, stwierdza, że ze swej istoty są one ściśle ze sobą połączone. „Istnieje jakaś wewnętrzna współzależneśćjjaiędzy mitem i rytuałem i wielu innymi formami zachowania-sie”⁶\C. Kluckhohn)wy-chodzi z założenia, że wszystkie zjawiska kulturowe stanowią ■fiinkęjonal-_ne części jednego, złożonego^- systemu. „Mit jest systemem symboli słownych, rytuał —- systemem symbolicznych przedstawień i czynów”. Obydwa zjawiska wyrastają przy tym z jednakowych uwarunkowań psychicznych. Mit i rytuał mają stanowić symboliczną substytucję odrzuconych _przez życie społeczne atawizmów i~sublimaćję antyspołecznych tendencji jednostki. Mają jej ułatwić adaptację do życia społecznego, a jednocześnie

zapewnić obronę przed presją potężniejszego społeczeństwa i niebezpieczeństwami natury nadprzyrodzonej⁷.

Zdaniem G.S. Kirka⁸ argumentacja C. Kluckhohna nie zawsze jest ’ przekonywająca. Trudno np. zrozumieć, dlaczego on stwierdza wewnętrzne związki między mitem i rytuałem, skoro sam wykazał, że pojawiają się one niekiedy niezależnie od siebie. Należy jednak zauważyć, że dla C. Kluckhohna nie ważne jest jednoczesne występowanie obydwu zjawisk, lecz ich identyczna funkcja łagodzenia napięć społecznych i psychicznych oraz jednakowa, wynikająca z powyższych funkcji geneza psychologiczna.

_ W nieco inny sposób związek między mitem i rytuałem widzi ^Kaglan Lord⁹j) Stwierdza on, że gdziekolwiek posunął głębiej swe badania, do^ strzegał ścisłą współzależność między mitem i przebiegiem uroczystości obrzędowych. Jego zdaniem, „mit jest potrzebny dla potwierdzenia rytuału i uzasadnienia porządku ceremonii obrzędowych wraz ze wszystkimi Ich szczegółami¹⁰.

Dla Edmunda R. Leach¹¹. który przed zaakceptowaniem strukturalizmu rozpatrywał mit w kategorii „legomenon” rytuału, Arnp i ęftug} są tylko dwoma różnymi sposobami przekazywania komunikatu. Są poza tym symbolicznymi, ukrytymi potwierdzeniami struktur społecznych¹².

Stosunek mitu do rytuału na płaszczyźnie formalno-teoretycznej rozpatruje w tym samym czasie Th.H. Gaster¹³. Ustosunkowując się krytycznie zwłaszcza do tez szkoły Hooke’a zarzuca wszystkim dotychczasowym ujęciom pomieszanie dwu odrębnych, jego zdaniem, pojęć: mitu (per se) i mitu jako opowiadania mitycznego. Stąd już do tytułu rozprawy wprowadza programowe rozgraniczenie: Myth and Story. Proponuje następującą redefinicję mitu: „Myth in this larger sense may be defined as any presentation of the actual in terms of the ideał”¹⁴. Wszystkie rzeczy jawią się bowiem jednocześnie pod dwoma aspektami: 1° — czasowym i bezpośrednim; 2° — wiecznym i transcedentnym. Rozpatrywany w tym świetle stosunek mitu do rytuału przedstawia się, jego zdaniem, następująco: są to dwa konsubstancjalne aspekty tej samej rzeczywistości,    to: „for-

1

   General Anthropology. New York 1938 s. 617: „The uniformity of many such rituals over large areas and the diversity of mythological explanations show clearly that the ritual itself is the stimulus for the origin of the myth. f...] The ritual existed and the talk originated from the desire to account for it”.

2

   A Ritual Basis for Hesiod Theogony. W: The Unwritten Philosophy. Cambridge 1950 s. 95 nn.

3

   Por. jego recenzję: The Labyrinth. „Man" 36: 1936 nr 87 s. 69.

4

⁴³ Myth and Rituals. A General Theory. „Harvard Theological Review" 35: 1942 s. 54 nn.

5

   Powołuje się on na badania Anny Freud (tamże s. 64).

6

   Tamże s. 54.

7

   Tamże s. 78.

8

   Jw. s. 24 n.

9

   Myth and Ritual. W: Myth. Sijmposium. Ed. T.A. Sebeok. Bloomington 1955.

10

   Por. P.S. Cohen, jw. s. 344.

11

⁴⁸ Political Systems of Highland Surma. London-Cambridge 1954 s. 13 nn. Por. G.S. K i r k, jw. s. 23.

12

„Myth in my terminology, is the counterpart of ritual; myth implies ritual, ritual implies myth, they are one and the same. [...] Ritual action and belief are alike to be understoood as forms of symbolic statement about the social order” (tamże).

13

si Myth and Story. „Numen" 1 : 1954 s. 184-212.

14

Tamże s. 185.