DSC06040 (2)

Stanisława Golinowska, Piotr Broda- Wysocki

Ubóstwo absolutne

Pomiar ubóstwa absolutnego polega na określeniu wartości dochodów potrzeb* nych do zakupu dóbr i usług zaspokajających niezbędne potrzeby jednostki, a także jej rodziny. Takie dochody najłatwiej jest określić dla potrzeb absolutnie koniecznych nie tylko z czysto egzystencjalnego punktu widzenia (przeżycia) ale także ze względu na potrzeby reprodukcyjne; pozwalające na normalny rozwój fizyczny.

Pionier badań nad ubóstwem B.S. Rowntree określił poziom dochodów niezbędnych na podstawie konstrukcji koniecznego budżetu domowego. Wyszedł od zdefiniowania zapotrzebowania kalorycznego żywności dla osób w różnym wieku i wykonujących różne prace. Wówczas dla mężczyzny pracującego fizycznie było to 3500 kalorii. Na podstawie analizy lokalnych cen towarów i usług wyliczył, ile środków potrzebuje rodzina złożona z sześciu osób na zaspokojenie minimalnych potrzeb żywnościowych. Do środków na żywność dodał środki niezbędne na ubranie i schronienie. Wartość tego niezbędnego budżetu domowego była pierwszą linią ubóstwa jaką zastosowano do pomiaru liczby ubogich. Zgodnie z nią w mieście Jork stopę ubóstwa oszacowano w 1899 r. na 15% (Rowntree 1901). Ciekawym elementem podejścia Rowntree było rozróżnienie tzw. ubóstwa pierwotnego i wtórnego. Ubóstwem wtórnym nazywał on sytuację, kiedy gospodarstwa wprawdzie miały wystarczające środki na zaspokojenie potrzeb podstawowych, ale na skutek niegospodarności, niezaradności czy też innych przyczyn (np. uzależnienia od alkoholu) kierowały je na inne cele. Zgodnie z definicja ubóstwa wtórnego ubogich jest zawsze więcej. W Jorku stopę ubóstwa Rowntree oszacował wówczas na 28%.

Ta sama metoda stosowana była również w innych krajach. Zawsze najłatwiej można było określić wartość niezbędnych potrzeb żywnościowych. Dla oszacowania wartości pozostałych niezbędnych potrzeb posługiwano się wynikami badań w gospodarstwach ubogich lub przyjmowano oszacowania eksperckie. W USA I określono parametr ukazujący relację wydatków na żywność do wartości wydatków na pozostałe dobra i tym wskaźnikiem posługiwano się przy definiowaniu urzędowej linii ubóstwa (Orshansky 1969).

Postęp techniczny oraz wzrost ogólnego standardu życia musiał mieć swoje konsekwencje także dla koncepcji ubóstwa absolutnego, powodując podniesienie wartości niezbędnego budżetu domowego. Nowe dobra konsumpcyjne, postrzegane początkowo jako luksusowe, z czasem stawały się powszechne, a w konse- I kwencji zaczęto je zaliczać do potrzeb podstawowych. Na przykład tak było po- I czątkowo z wydatkami na korzystanie z elektryczności, a następnie - wynikających z posiadania instalacji sanitarnych w mieszkaniach. Także upowszechnienie prywatnego posiadania samochodów, powodujące pogorszenie dostępu do transportu publicznego, prowadzi do przyjmowania samochodu jako dobra podstawowego, niezbędnego w codziennym życiu (zjawisko charakterystyczne dla USA).

Z czasem określenie minimalna wartość artykułów pierwszej potrzeby (minimum necessaries) nazwano obecnie używanym określeniem minimum egzystencji (minimum subsistence).

Minimum egzystencji jest podstawową kategorią stosowaną obecnie do definiowania ubóstwa bezwzględnego oraz szerzej - do definiowania niezbędnego dochodu gwarantowanego⁸. Koszyk, na którym się opiera, zawiera wyłącznie takie dobra, które są konieczne do przeżycia (żywność, odzież, podstawowe środki lecznicze, schronienie).

Oprócz kategorii minimum egzystencji funkcjonuje w wielu krajach kategoria minimum socjalnego. Minimum socjalne określa taki poziom pożądanych dochodów, który pozwala jednostce lub danemu typowi gospodarstwa domowego nie tylko na zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych, lecz także na uczestniczenie w życiu społecznym. W przeciwieństwie do kategorii minimum egzystencji, minimum socjalne jest kategorią wskazującą niezbędny poziom konsumpcji warunkujący integrację społeczną, która wymaga zaspokojenia licznych potrzeb ponadpodstawowych. To znajduje odzwierciedlenie w zawartości koszyka dóbr i usług wskazanych jako zasadnicze do zaspokojenia potrzeb na poziomie minimum socjalnego (Golinowska 2001).

Ubóstwo relatywne

Koncepcja ubóstwa relatywnego zawiera w sobie odniesienie do sytuacji przeciętnej czy sytuacji innych grup w społeczeństwie. To socjologiczne podejście, uwzględniające porównanie pozycji ubogich w strukturze społecznej danego kraju, rozwinęło się w końcu XX wieku w Europie w opozycji do absolutnych miar ubóstwa. Angielski uczony P. Townsend twierdził, że w gruncie rzeczy także miary ubóstwa absolutnego mają charakter względny, ponieważ wiele ludzkich potrzeb, także żywieniowych i zdrowotnych, określanych jest przez poziom kultury danego społeczeństwa (normy społeczne, zwyczaje) oraz warunki przestrzeni (np. warunki klimatyczne), w jakich ono zamieszkuje (Townsend 1997). Uwzględniając argument o kulturowym zróżnicowaniu potrzeb i akceptując pogląd o znaczeniu w społecznej opinii oceny własnego położenia społecznego w relacji do innych, zaczęto propagować koncepcję ubóstwa relatywnego.

Linię ubóstwa relatywnego w pomiarze statystycznym wyznacza relacja do poziomu przeciętnego w danym kraju. Powszechnie przyjęło się stosować 50% przeciętnych (lub medianę) dochodów jako próg oddzielający ubogich od nieubo-gich . Przesłanką tej definicji jest z jednej strony uznanie względności ubóstwa (uzależnienie od przeciętnego poziomu życia w kraju), a z drugiej - wskazywanie na nierówności jako głównego wyznacznika ubóstwa.

Wadą relatywnych linii ubóstwa jest to, że gubi wpływ ogólnego podniesienia lub obniżenia dobrobytu na zakres ubóstwa, gdy nie zmienia się rozkład docho-⁸ Koszyk minimum egzystencji opracowano w ramach projektu nazwanego popularnie „Polsku bieda" (Golinowska 1996). Z czasem wartość koszyka minimum egzystencji zaczęto wykorzystywać w definiowaniu progu uprawniającego do świadczeń pomocy społecznej.

Aktualnie Eurostat wystąpił z propozycją adaptacji trzech linii: na poziomie 40%, 50% i 60% mediany krajowych dochodów z uwzględnieniem nowych skal ekwiwalentności.