DSC06047 (2)

36 toMnra OotinousU Piotr Broda-Wysocki

Wykluczenie jest sytuacją konfliktu jednostki czy grupy społecznej z szeroki* społeczeństwem, które obecnie jest bardziej podzielone ze względu na występują, cy współcześnie podział pracy.

Od Durkheima pochodzi francuska tradycja wyjaśniania przyczyny wyklu. czenia, które opisuje się jako zerwanie więzi między społeczeństwem a jednostką I W nawiązaniu do tej koncepcji termin /es exclus użyty został we Francji, gdzie I odnoszony był do tych osób. których nie obejmował tradycyjny system ubezpie. I czeń społecznych (Lenoir⁷ 1974; Dufify 1997). Mianem wykluczonych określano I więc te osoby, które wypadały z oficjalnej sieci zabezpieczenia społecznego. W la. I tach 70. pojęcie to obejmowało głównie osoby niepełnosprawne, samotnych rodzi-1 ców, nieubezpieczonych bezrobotnych, zwłaszcza wywodzących się z młodszych I grup wiekowych - Evans 1998).

Termin „wykluczenie społeczne” został oficjalnie użyty w polityce społeczną I Francji przez rząd socjalistyczny w latach 80. Określano nim różne grupy osób I żyjące na marginesie społeczeństwa i pozbawione zarazem dostępu do systemu I zabezpieczenia społecznego (Percy-Smith 2000). Później, wraz z rozszerzaniem I się kwestii socjalnych i ich koncentracji w peryferyjnych dzielnicach wielkich I miast, do kategorii wykluczonych zaczęto zaliczać także osoby młode, mające I konflikty z otoczeniem. Gdy zasadniczym problemem społecznym w Europie staj się wzrost bezrobocia, tak we Francji, jak i w innych krajach europejskich, poję-1 cie wykluczenia społecznego odnoszono głównie do osób bezrobotnych, zwłasz-11 cza długotrwałe .

Mimo różnych tradycji i wywodzących się z nich koncepcji, co zapewne sprzyja powstawaniu kłopotów interpretacyjnych oraz tworzeniu programów w ra-1 mach europejskiej polityki społecznej, kategoria wykluczenia społecznego weszła I na stałe do słownika pojęć opisujących współczesne kwestie socjalne.

Unia Europejska najbliżej jest koncepcji francuskiej, ale także uwzględnia podejście marshallowskie, które ma wspólne cechy z francuskim. Po raz pierwszy I użyto pojęcia wykluczenia społecznego w dokumencie Komisji Europejską I (Second European Poverty Programme) w 1988 r. zaś w roku następnym w Eu- I ropejskiej Karcie Społecznej znalazło się stwierdzenie, iż walka z wykluczeniem I społecznym jest niezwykle istotna ze względu na podtrzymanie solidarności spo- I

²⁷ Lenoir, który użył pojęcia wykluczenia społecznego w obecnie przyjmowanym znaczeniu jako pierwszy, opierał się na terminie z 1959 r., zastosowanym przez Secretana, który odwoływał się da autowykluczenia (auto-exclusion) jako procesu dobrowolnego, podejmowanego z pobudek religijnych lub etycznych. Pojęcie to wzmiankowane jest także przez Klanfera, który w 1965 r., pisząc z perspektywy mchu pomocowego Czwarty Świat, łączył go z pozostałościami społeczeństwa pet-industrialnego.

²⁸ Pogląd, że wykluczenie społeczne jest koniecznym i nieodłącznym elementem charakteryzuj! cym nierówny postindustrialny porządek kapitalistyczny, zogniskowany wokół zróżnicowanego rynku pracy, był rozwijany przez Byme’a. Osoby wykluczone, wedle jego koncepcji, nie był) członkami underclass lecz raczej zaliczały się do rezerwowych zasobów siły roboczej, słabo wyposażonej w możliwości zmiany swego położenia i zmiany niskiego statusu zawodowego (Byt* 1999, s. 128).

tecznej. Kilka miesięcy później European Council of Ministers przyjęła rezolucję dotyczącą walki z wykluczeniem społecznym.

Kategoria wykluczenia społecznego została przyjęta w Europie z akceptacją ponieważ mogła zastąpić termin ubóstwa, do którego rządy państw europejskich odnosiły się z pewną dozą rezerwy (może z wyjątkiem Niemiec i Wielkiej Brytanii). Wykluczenie społeczne, mimo iż brak było jasno wyartykułowanych definicji, jawiło się jako pojęcie użyteczne do opisu nowych zjawisk społecznych²⁹. Rada Europy, zaleciwszy państwom członkowskim walkę z wykluczeniem wśród ich obywateli poprzez wzmocnienie na tym obszarze działań politycznych, postulowała także podjęcie badań tego zagadnienia i opracowanie metod jego pomiaru.

W ten sposób w 1994 r. powołano European Observatory on Policies to Combat Social Exclusion.

W latach 90. pojęcie wykluczenia społecznego nabrało jeszcze większego znaczenia; tak na poziomie narodowym, jak i na poziomie europejskim. Skoncentrowanie się na działaniach zwalczających społeczne wykluczenie jest określane przez Atkinsona (1998) jako zasadnicza cecha obecnej debaty europejskiej poświęconej polityce społecznej. Jednym z jej celów, zapisanym w ramach Traktatu z Maastricht oraz wymienionym w Traktacie Amsterdamskim stało się właśnie zwalczanie wykluczenia społecznego. Ten cel stał się zinstytucjonalizowanym celem działań społecznych także w państwach członkowskich. Między innymi w Wielkiej Brytanii w 1997 r. decyzją premiera powołano międzydepariamen-talny zespół nazwany Social Exclusion Unit. Na poziom globalny pojęcie to przeniosły instytucje ONZ; ELO i UNDP³⁰.

Próby operacyjnej definicji wykluczenia społecznego

Zdefiniowanie wykluczenia społecznego staje się zadaniem bez mała karkołomnym, biorąc pod uwagę opisane wyżej różne tradycje interpretacyjne, a zarazem potrzebę sformułowania definicji przydatnej nie tylko w badaniach, lecz także w programach polityki społecznej. Dlatego w takich przypadkach najczęściej stosuje się podejście raczej opisujące proces definiowania kategorii niż podejście definiujące ją wprost.

Podajemy dwa przykłady podejścia opisowego. W pierwszym ukazane są obszary, na których występuje zjawisko wykluczenia oraz jego symptomy charakte-

²⁹ Pojęcie wykluczenia społecznego okazało się - wedle niektórych autorów - na tyle atrakcyjne, iż zaczęto opisywać przy jego pomocy wszelkie problemy społeczne (włącznie z dcprywacją i ubóstwem), przez co zaczęło ono w latach 90. faktycznie zastępować pojęcie ubóstwa w dyskursie publicznym (Kohli, Woodward 2001, s. 3).

The United Nations Development Programme koncentruje swą uwagę na zjawisku wykluczenia w krajach rozwijających się. Rozpoznania prowadzone w jego ramach (raporty UNDP) ujawniły, iż w wielu krajach występuje wiele braków z zakresu praw obywatelskich i uprawnień socjalnych. Wykluczenie społeczne było tu rozumiane przede wszystkim jako brak dostępu do systemu politycznego i prawnego oraz do podstawowych urządzeń społecznych (Vleminckx, Berghman 2001).