DSC06051 (2)

44 Stanisława Golinowska, Piotr Broda-Wysocki

Zestawienie 2

Podobieństwa i różnice znaczeniowe kategorii ubóstwa i wykluczenia społecznego

	Ubóstwo	Wykluczenie społeczne
Podobieństwa	Deprywacju materialna	Deprywucja materialna (jako przyczyna i jako skutek)
[Różnice _	Sytuacja ograniczonych zasobów (i możliwości): stan	Proces, który prowadzi do kumulacji niekorzystnych czynników i w konsekwencji - wykluczenia. Na ten proces wpływają też wykluczające działania instytucji oraz innych jednostek lub grup; skutkiem jest nieuczestniczenie (brak partycypacji) w życiu społecznym, izolacja. Brak kapitału społecznego - może być przejawem i skutkiem.

Przyczyny wykluczenia społecznego są podobne, a zarazem inne niż ubóstwa Po pierwsze ze względu na szerszy zasięg zjawiska wykluczenia, jego przyczyny dostrzegane są szerzej niż ubóstwo, jak również postrzegane jako zjawiska bardziej ze sobą skorelowane (np. niski dochód, złe warunki mieszkaniowe, zły stan zdrowia itp.). Po drugie, przyczyny wykluczenia mogą mieć charakter kumulatywny. Jeśli wykluczenie jest pojmowane jako proces, to jakieś zdarzenie je zapoczątkowuje. Może to być np. utrata pracy. To wydarzenie początkowe pociąga za sobą szereg kolejnych, z których każde jest efektem zdarzenia go poprzedzającego i przyczyną następującego po nim.

Analizując przyczyny wykluczenia, można wskazać na działania podmiotów wykluczających i wykluczanych. Brak partycypacji jednostek lub grup społecznych w życiu społeczeństwa może być zarazem przyczyną jak i skutkiem wykluczenia społecznego. Przyczyny wykluczenia mogą być lokowane zarówno w deficytach praw obywatelskich, jak i w koncepcji niedostosowania społecznego. W tym drugim przypadku na plan pierwszy wysuwają się takie cechy jak gorszy status zdrowotny, brak wykształcenia, trudna sytuacja rodzinna, dysfunkcje. Wykluczenie ma miejsce, gdy nastąpi kumulacja niekorzystnych sytuacji, a także wtedy gdy ulegną one petryfikacji oraz dziedziczeniu. Wykluczenie wiązane jest też z brakami kapitału społecznego. W sumie - jego przyczyn upatruje się bardziej w deficytach wspólnoty niż jednostek.

Niezależnie od tego, co wyżej zidentyfikowano jako różnice między analizowanymi kategoriami, to „na upartego” można by przyjąć, że do opisu problemów, które kryją się za wykluczeniem społecznym z powodzeniem można by użyć starej kategorii ubóstwa. Stosowanie dwóch różnych kategorii jest obecnie, jak się wydaje, wynikiem używania ich w różnej polityce społecznej: opartej na różnej ideologii oraz stawiającej sobie różne cele. Kategorii ubóstwa używa się raczej w polityce społecznej ograniczonej do zwalczania ubóstwa materialnego i pomagania ubogim. Ubóstwo jest kategorią związaną z tzw. rezydualnym modelem polityki społecznej. Natomiast wykluczenie społeczne, obejmujące nie tylko proces

deprywacji potrzeb podstawowych oraz uwzględniające także zagadnienia partycypacji społecznej, jest kategorią odpowiednią dla polityki społecznej, która stawia sobie szersze cele niż tylko walka z ubóstwem. Te szersze cele obejmują szeroką integrację społeczną, na która składa się: integracja obywatelska, mniejsze zróżnicowanie pod względem ekonomicznym, szczelny system zabezpieczenia społecznego oraz integracja międzyludzka. Takie cele stawia sobie polityka społeczna oparta na koncepcji europejskiego modelu społecznego, jeśli rozumieć go w zakresie jaki został wyartykułowany w dokumentach europejskich przez zespół unijnych ekspertów: T. Atkinson, B. Cantillon, E. Marlier, B. Nolan, F. Vandenbro-ucke. Mimo to trzeba jednak zauważyć, że programy zwalczania wykluczenia społecznego w praktyce, realizowane w ramach wspólnych z UE strategii społecznych, sprowadzają się przede wszystkim do walki z wykluczeniem z rynku pracy oraz zwalczaniem głębokiej deprywacji materialnej.

Co dalej?

W tak szerokim zakresie, w jakim wykluczenie społeczne jest opisywane w przytoczonej literaturze, nie było ono jeszcze przedmiotem kompleksowych badań w Polsce. Wprawdzie różne grupy wykluczonych lub zagrożonych społecznym wykluczeniem podlegały jakościowemu oglądowi socjologów³⁶, ale trudno byłoby próby te ocenić jako wystarczające do opisu zjawisk społecznego wykluczenia. Jednocześnie jednak pod wpływem polityki społecznej realizowanej w Unii Europejskiej podjęte zostały prace nad Narodową Strategią Integracji Społecznej (NSIS), które stały się podstawą dwuletnich programów polityki społecznej w tej dziedzinie (tzw. NAP)³⁷. Na potrzeby NSIS (2004) przygotowane zostały ekspertyzy³⁸, których celem była identyfikacja niektórych problemów ubóstwa i wykluczenia społecznego. Na ich podstawie przyjęto, że wykluczenie społeczne dotyczy osób rodzin, czy grup ludności, które:

•    żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),

•    dotykają je niekorzystne procesy społeczne na skutek masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. deindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż, regionów,

•    nie zostały wyposażone w kapitał życiowy zapewniający im normalną pozycję społeczną: odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy, zało-

³⁶    Badane były zjawiska bezdomności (Przemeński), długotrwałego bezrobocia, wykluczających uzależnień, luźniactwa (Frieske) oraz niepełnosprawności (Ostrowska i Sikorska).

³⁷    Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów w maju 2004 r. Jego założenia i ustalenia wyznaczyły dwuletni Krajowy Plan Działań (na lata 2005-2006).

³⁸    Raporty Zespołu Zadaniowego ds. Integracji Społecznej przy Ministerstwie Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej 2003.