DSC06048 (3)

38 Stanisława Golinowska, Piotr Broda-Wysocki

rystyczne dla tych obszarów. Obszary te mogą być ujęte bardzo szeroko. W po. niższym zestawieniu podane są niektóre z nich. Polityczny oraz instytucjonalny obszar wykluczenia wskazuje na ograniczenia prawne w zakresie praw człowieka, praw socjalnych oraz warunków ich respektowania. Opisuje istniejące instytucje oraz efektywność ich działania pod kątem adekwatności do sytuacji, prowadzonej polityki, wielkości przeznaczanych na działania środków, posiadania odpowied* nio wykwalifikowanej kadry i organizacji zapewniającej właściwe efekty.

Zestawienie 1

Obszary i zjawiska wykluczenia społecznego

Obszar	Symptomy / wskaźniki
Polityczny	Brak praw politycznych, niska frekwencja wyborcza, niski poziom aktywności lokalnej, społeczne niedostosowanie, brak większej aktywności politycznej, bezsilność w sprawach politycznych
Instytucjonalny	Niedorozwój instytucji publicznych: sądowniczych, obywatelskich, bezpieczeństwa, zła administracja, korupcja, ograniczenia zabezpieczenia społecznego
Ekonomiczny	Długotrwałe bezrobocie, przypadki job insecurity, gospodarstwa domowe bez osób pracujących, niskie dochody
Społeczny	Zerwanie więzi rodzinnych, niechciane ciąże, bezdomność, przestępczość, niesatysfakcjonujące warunki życia
Otoczenie i sąsiedztwo	Degradacja środowiska, zła jakość zasobów mieszkaniowych, brak usług lokalnych, upadek więzi społecznych i brak wspomagania się w sytuacjach kryzysowych (obojętność)
Jednostkowy ,	Zła kondycja fizyczna i psychiczna, niedostateczne umiejętności i poziom edukacji
1 Przestrzenny	Koncentracja (getta) /marginalizacja grup społecznych
Grupowy	Wyodrębnienie grup szczególnej podatności na wykluczenie społeczne (np. osoby starsze, niepełnosprawne, mniejszości etniczne)

W obszarze ekonomicznym znajdujemy opis dostępu do pracy i uzyskiwania dochodów oraz zasobów materialnych (oszczędności, majątku, odpowiednich mieszkań), których posiadanie umożliwia społeczną integrację. Następnie analizuje się wyposażenie w kapitał życiowy, czyli kondycję zdrowotną, umiejętności i kwalifikacje, stosunki rodzinne, otoczenie środowiskowe. Ponadto zwraca się uwagę na negatywne skutki niekorzystnego oddziaływania dysfunkcjonalnego środowiska, w którym jednostka żyje. Chodzi tu o negatywny wpływ konfliktów i patologii w rodzinie, oddziaływania przestępczych grup rówieśniczych (np. gangów) czy innych struktur nieformalnych.

Grupy zagrożone wykluczeniem, określając je mianem słabych czy szczególnego ryzyka, można identyfikować przez ich podatność na nieuczestniczenie oraz izolację.

Wykluczenie społeczne można też charakteryzować wskazując inne obszary, czy dziedziny życia społecznego, np. obszary konsumpcji zbiorowej, kultury, działalności społecznej, obywatelskiej i politycznej. Wykluczenie społeczne opi*

sywane jest wówczas przez ukazanie zarówno jego bezpośrednich efektów: bezdomność, samotność, bierność, izolacja, nieprzestrzeganie norm społecznych, jak i dalekosiężnych skutków w wymiarze jednostkowym (deprywacja potrzeb, bezradność, osłabienie więzi rodzinnych, stygmatyzacja, marginalizacja, utrata tożsamości) oraz w wymiarze społecznym: ograniczenia demokracji, zjawiska polaryzacji i pojawiania się nierówności, tworzenie się underclass i gett.

W drugim przykładzie podejścia opisowego ukazany jest proces wykluczenia społecznego na różnych poziomach społecznych jego powstawania, nazwany „diagramem cebuli”. W schemacie „cebuli” ukazana jest wzajemna zależność poziomów występowania wykluczenia. Jednostki pozostają pod silnym wpływem rodziny, rodziny pod wpływem wspólnoty, ta pod wpływem narodu, a ostatecznie wszystkie te poziomy ulegają wpływom globalnym. Wspólnota pozostaje nie tylko pod wpływem wyższego poziomu (narodowego i globalnego), ale także znaczenie mają tu działania rodzin i jednostek. Może się to wydawać oczywiste, ale warto na to zwrócić uwagę, ponieważ funkcjonuje wiele ujęć problemu wykluczenia, które oddzielnie traktują jednostki, rodziny i wspólnoty oraz separacyjnie ukazują skutki ich działań i zachowań.

Poniższy onion diagram można rozpatrywać także z perspektywy czasu, czyli w ujęciu wertykalnym (co byłoby w stosunku do zjawiska wykluczenia podejściem dynamicznym) lub horyzontalnie (co ukazuje powiązania między różnymi poziomami — od jednostki, przez rodzinę, do wspólnoty itd.). Skoncentrowanie uwagi na wpływach przeszłości może przyczyniać się do tworzenia bardziej lub mniej udanych strategii prewencyjnych, natomiast pogłębiona analiza skutków jest korzystna przy opracowywaniu odpowiednich i pożądanych polityk.

Diagram - wymiary ekskluzji społecznej