DSC06043 (2)

28 Stanisława Golinowska, Piotr Broda- Wysocki

ny w 1997 r. wskaźnik ubóstwa wyznacza linię ubóstwa zgodnie z założeniami koncepcji rozwoju ludzkiego w oparciu o średnią ważoną trzech wskaźników obejmujących minimum zdrowotne, edukacyjne oraz minimum warunków materialnych. Warto zwrócić uwagę, że dla krajów rozwijających się, gdzie wiele osób nie ma stałego dochodu, dla określenia minimum warunków materialnych nie użyto wskaźnika PKB per capita, lecz średnią ważoną w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie żywienia, dostępu do wody i usług medycznych. Natomiast dla krajów wysoko rozwiniętych wskaźnik HPI zawiera stopę długookresowego bezrobocia oraz poziom analfabetyzmu funkcjonalnego.

Podejście wielowymiarowe uzasadnione ze względu na wartości poznawcze oraz wyjaśniające jest dość skomplikowane w pomiarze. Często używa się tu mierników syntetycznych, które dodają składniki różnej natury i o różnych mianach. Sprowadza się je do „wspólnego mianownika” przez nadanie odpowiedniej wartości czy rangi. Tak właśnie powstaje HDI. Wartość poznawczą tego indeksu potwierdziły analizy porównawcze, które są prezentowane w corocznych globalnych raportach UNDP, a niekiedy także w raportach krajowych¹⁵.

Indeksy powstają także w krajowych analizach na temat oceny warunków życia i deprywacji potrzeb. Przykładem takiego podejścia może być identyfikacja grup zagrożonych wykluczeniem społecznym na podstawie indeksu deprywacji w Wielkiej Brytanii .

Podejście wielowymiarowe stosowane bywa w analizach statystycznych wykorzystujących tzw. funkcję przynależności do sfery ubóstwa (poverty member-ship function). Funkcja ta obejmuje nie tylko dochód gospodarstw domowych, ale także ich warunki mieszkaniowe, wyposażenie w dobra trwałego użytku oraz subiektywne postrzeganie własnej sytuacji. Tego typu podejście stosuje w polskich analizach T. Panek (Panek 1996 i 2001)¹⁷. Syntetyczna miara, zwana stopniem przynależności do sfery ubóstwa, powstaje przy pewnych arbitralnych założeniach dotyczących wartości składników i wag. To podobnie jak w innych podejściach wielowymiarowych, sprowadzających następnie tę wielowymiarowość do jednego wskaźnika syntetycznego, z konieczności prowadzi do uproszczeń, a jednocześnie stwarza trudności w interpretacji.

Zgłębiając naturę ubóstwa, poszukuje się metod pozwalających na szersze wyjaśnienia, a podejście wielowymiarowe jest tego wyrazem. Jednak z badań tych wynikać powinien czytelny przekaz o ich rezultatach. Tak zwykle bywa, że im bardziej skomplikowane są badania, a wyjaśnienia niejednoznaczne, to przekaz o wynikach słabo dociera do społeczeństwa. Dlatego oprócz badań nad wie-

¹⁵    W polskich raportach krajowych UNDP szacowany jest nie tylko indeks HDI, ale w ostatnim okresie także HPI czyli indeks ubóstwa.

¹⁶    Indeks obejmuje albo domenę, albo demograficzną grupę ludności i przy nadaniu wag miarom jednostkowym daje syntetyczny obraz deprywacji w danej dziedzinie czy w danej grupie populacyjnej (Office of the Deputy Prime Minister GB 2003).

W badaniach T. Panka na uwagę zasługują wyniki zmian funkcji przynależności do sfery ubóstwa w czasie.

Kategorie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Przegląd ujęć

29

lowymiarowością ubóstwa zawsze należy stosować miary prostsze, oparte na jednoznacznie zdefiniowanej i akceptowanej linii ubóstwa, aby z konieczną informacją w ogóle dotrzeć do opinii publicznej i polityków.

3. Ubóstwo, wzrost gospodarczy i nierówności

Przegląd głównych koncepcji ubóstwa wskazuje, że mimo to, iż bieda jest pojęciem powszechnie znanym, oczywistym, można powiedzieć pojęciem wywodzącym się z języka ludowego, to akcenty znaczeniowe przydawane tej kategorii są dość zróżnicowane. Główny podział przebiega między oceną zasobności jednostki (zarówno w dobra, jak i szerzej - w możliwości) w kategoriach absolutnych a oceną w kategoriach względnych czyli w relacji do innych. Ta różnica spowodowała zainteresowanie badaniem związków między sytuacją dochodową (miara absolutna) a nierównościami. Nierówności stanowią bowiem źródło ubóstwa w kategoriach relatywnych.

Jako że kategoria nierówności odnosi się do zbiorowości: społeczeństwa, narodu, to w badaniach na temat związków między dochodem a nierównościami jednostką odniesienia jest na ogół kraj i badania takie mają jednocześnie charakter porównawczy. Na ich podstawie sformułowane zostały pewne tezy, które urosły z czasem niemal do rangi teorii. Pierwsza, pochodzi z badań S. Kuznetsa. Badał on zależność między wzrostem dochodu narodowego (odzwierciedlającego orze-ciętny wzrost dochodów ludności) a wzrostem nierówności dochodowych¹¹. Na ich podstawie sformułował tezę, że rozwój gospodarczy i przejście od systemu nierynkowego do rynkowego wiąże się ze wzrostem nierówności dochodowych (Kuznets 1966). U Kuznetsa system nierynkowy - to przede wszystkim okres gospodarki rolniczej a nie rynkowej.

Przyjmując, że stanem wyjściowym dla rozwoju gospodarczego jest okres dominacji rolnictwa, to w fazie tej niski średni poziom dochodów towarzyszy wyrównanej ich dystrybucji. Wraz z procesem rozwoju część populacji migruje do innych sektorów, gdzie widoczne są większe nierówności, ale występuje też wyższy średni poziom dochodów. Początkowo nierówności narastają, jednak wraz z napływem kolejnych osób z sektora rolnictwa zaczynają się one zmniejszać.

Teza Kuznetsa była niejednokrotnie weryfikowana przez inne badania dla różnych lat i na ogół znajdowała potwierdzenie. Szczególnie okres transformacji od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej okazał się być bardzo przydatnym dla weryfikacji tezy Kuznetsa .

¹⁸    Badania Kuznetsa tylko w 5% opierały się na zebranych danych statystycznych, zaś w 95% na szacunkach. Ich wyniki - eksponowane często w postaci krzywej przypominającej odwrócone U -zdobyły znaczną popularność.

¹⁹    Jej weryfikację dla okresu transformacji w Polsce przeprowadził P. Łysoń (2003) w pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem M. Wiśniewskiego JZróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych w okresie transformacji systemowej w Polsce". Wynik tej weryfikacji był pozytywny. Po-