DSC06049 (3)

40 Stanisława Golinowska, Piotr Broda- Wysocki

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, wykluczenie społeczne jest zjawi, skiem złożonym i wicloprzyczynowym. Zależne od działań jednostek, otoczenia społecznego, ram politycznych i schematów zabezpieczenia społecznego, zdaje się być raczej zjawiskiem wciąż podlegającym zmianom - procesom. Ponadto wyklu. czenie społeczne bywa zjawiskiem wielowymiarowym, którego różne wymiaty mogą się wzajemnie wzmacniać. Oznacza to, że grupa poddana wykluczeniu spo. tocznemu może doświadczać jego skutków w więcej niż tylko w jednym wymiarze.

Podejście do pomiaru wykluczenia społecznego wydaje się być podobne do stasowanego w badaniach ubóstwa i społecznej deprywacji. W tym aspekcie można chyba powiedzieć, iż wykluczenie społeczne jest zbliżone do, wywodzącej się od Sena (1992), koncepcji ubóstwa możliwości (capability poverty). Wszelkie formy braku partycypacji w życiu społecznym są raczej wynikiem przeszkód a nie wyboru. Definicyjnie wykluczenie społeczne jest szerokim polem, na którym może pojawiać się wiele różnych koncepcji interpretacyjnych. Próby klasyfikacji grup definicyjnych idą w kilku kierunkach.

Pierwsza grupa obejmowałaby te definicje, które porównują sytuacje wykluczenia z sytuacją zwyczajową, przeciętną i społecznie akceptowaną. Tym samym I wykluczenie społeczne, podobnie jak ubóstwo relatywne, rozumie się w pełni dopiero mając odniesienie w konkretnym społeczeństwie czy społeczności. W tyra nurcie mieszczą się definicje proponowane przez Moisio: być społecznie wykluczonym oznacza, że jednostka, rodzina albo nawet cała grupa są wyłączone ze sposobu życia, zasobów oraz warunków życia, jakie są zwyczajowe i akceptowane w danej społeczności - (Moisio 2002, s. 170) oraz Estivilla: wykluczenie społeczne może być pojmowane jako kumulujący się i złożony proces stopniowego wypa■ I dania z centralnych obszarów ekonomii, polityki i społeczeństwa, wynikający z pro• I cesów zachodzących na tych obszarach i połączony ze stopniową izolacją osób, I grup, społeczności i terytoriów oraz lokowaniem ich na pozycjach niższościZ gor- I szych w odniesieniu do centrów rozwoju/możliwości, zasobów i dominujących I wartości - (Estivill 2003, s. 19),

Druga grupa opisu kategorii wykluczenia to te, które ujmują wykluczenie społeczne jako długotrwały i dynamiczny zarazem proces, przy czym wykluczane mogą być jednostki lub grupy społeczne bez swej winy lub ze względu na swe zachowanie. Ów proces może mieć charakter niejednorodny i złożony, tzn. fakt jakiegoś wykluczenia (np. z rynku pracy - bezrobocie) może być elementem i jedną z przyczyn późniejszego wykluczenia społecznego. To miał zapewne na myśli Sen mówiąc o dwóch wymiarach wykluczenia, które nazwał: constitutive relevance oraz instrumental importance. Rozróżnia on także wykluczenie pasywne i aktywne. Różnica między nimi polega na rozmyślnym lub niezamierzonym przyczynianiu się do wykluczenia kogoś lub siebie samego (Sen 1998). Wedle tego nurtu zatem wykluczenie to proces złożony z ciągu następujących po sobie faktów/wydarzeń wykluczających, z których wcześniejsze są przyczynami następujących po nich.

Kolejny nurt definicyjny odwołuje się do faktu istnienia wykluczanych i wy* kluczających. Wedle tego nurtu wykluczenie można by nazwać zjawiskiem rela* cyjnym, tzn. polegającym na bardziej lub mniej uświadamianym działaniu jednej

Kategorie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Przegląd ujęć

41

lub kilku grup na inną grupę, które ma na celu konkurencyjną ochronę dostępu do zasobów kosztem innych. W procesie zmian strukturalnych niektóre grupy społeczne tworzą sobie „mury obronne” w celu zachowania dostępu do dóbr i zasobów, co może skutkować wykluczeniem innych grup. Wedle tego ujęcia działania mające zapewnić pełną partycypację w życiu ekonomicznym, społecznym, kulturowym i politycznym podejmowane przez jakieś grupy społeczne z myślą o sobie, mogą skutkować wykluczeniem innych grup (Madanipour, Cars, Allen 2003). Działania wykluczające dokonują się ze świadomością uczestników tego procesu³¹. Inna cecha zjawiska wykluczenia to jest to, że dokonuje się stale (Haan 1999). Ludzie są bowiem bez przerwy wykluczani przez różnego rodzaju grupy. Powstawanie grup jest fundamentalną cechą społeczeństw ludzkich, a procesowi temu zawsze towarzyszy brak przynależności jakichś osób do danej grupy. Zasadniczą cechą wykluczenia jest wykluczenie z korzyści społecznych, które są zdeterminowane przynależnością do grupy. Zerwanie czy wykluczenie z więzi społecznych może stać się także przyczyną społecznej izolacji (Room 1995). At-kinson i Hills (1998) uważają przy tym, że wykluczenie społeczne charakteryzuje raczej grupy, a nie pojedyncze jednostki.

Inny nurt definicji skupia się na zjawisku partycypacji. Jednostka jest wykluczona ze społeczeństwa jeśli wprawdzie geograficznie przynależy do danego społeczeństwa, lecz nie partycypuje w życiu obywatelskim tegoż społeczeństwa.

0    wykluczeniu pewnej grupy osób mogą zadecydować członkowie danego społeczeństwa w sposób bardziej lub mniej świadomy, co prowadzić może do przypadków dyskryminacji (Burchardt, Le Grand, Piachaud 1999).

Liczne definicje koncentrują się nie tyle na procesie wykluczenia, co na jego skutkach. Takie podejście jest reprezentowane przez brytyjski Social Exclusion Unit, gdzie znajdujemy następujące wyjaśnienie: Wykluczenie jest kombinacją różnych, często wzajemnie warunkowanych i występujących wspólnie problemów, takich jak: bezrobocie, niedostateczne umiejętności zawodowe, niskie dochody, zły standard mieszkań, środowisko zagrożone przestępczością, zły stan zdrowia

1    trudne sytuacje rodzinne. Tego typu definicje, skupiając się zatem bardziej na skutkach wykluczenia, nie odnoszą się w swej treści do jego przyczyn (Percy--Smith 2000). Inni autorzy (Atkinson, Hills 1998; Vleminckx, Berghman 2001; Bourgignon 1999) podkreślają, że wykluczenie ma przecież nie tylko określone skutki obecnie, ale także w przyszłości. Sytuacja wykluczenia dzisiaj przekłada się na zmniejszone możliwości zmiany sytuacji przez następne pokolenie (dzieci osób obecnie wykluczonych), utrwalanie strukturalnych braków możliwości działania oraz powstawanie linii podziałów w społeczeństwie wyraźnie oddzielających tych, którzy są wykluczeni od tych, którzy wykluczeniu nie podlegają. We-³¹ A. Giddens (1998) mówi w tym kontekście o dwóch zjawiskach wykluczenia. Pierwszym jest wykluczenie „w dół” (at the bonom), czyli usunięcie jednostek lub grup społecznych z głównego nurtu życia społecznego i pozbawienie ich tym samym zasadniczych możliwości działania i wpływania na to życie. Drugim jest natomiast dobrowolne wykluczenie „w górę” (at the top), polegające wprawdzie na usuwaniu się elit z życia publicznego, ale zachowanie wpływów i utrzymanie korzyści.