DSC06052 (2)

46 Stanisława Crolinowsku, Piotr Hroda~ Wysocki

/cnie rodziny, a także utrudniają dostosowywanie się do zmieniających się wa. runków społecznych i ekonomicznych,

•    nie mają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposaż nie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie na skutek niedorozwoju tych in. stytucji ze względu na: brak priorytetów, brak środków publicznych, niską efelj. tywność funkcjonowania,

•    stosowane są wobec nich praktyki dyskryminacyjne zarówno na skutek nie* dorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereo, typów,

•    posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych na skutek niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby czy innych cech indywidualnych,

•    są przedmiotem niszczącego działania innych osób: przemocy, szantażu, indoktrynacji.

Ta operacyjna definicja umożliwiła identyfikowanie i klasyfikowanie sytuacji oraz osób do mieszczących się w kategoriach wykluczenia społecznego. W dokumencie powołującym Zespół Zadaniowy NSIS wykluczenie społeczne zdefiniowano następująco: Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczone możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich. Natomiast w pracach ekspertów Zespołu Zadaniowego NSIS poszukiwano definicji bardziej pojemnej. Brzmiała ona następująco:

Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. W tej definicji występuje kilka elementów: (1) sytuacja wykluczająca będąca splotem czynników czy warunków wykluczających (odpowiedź na pytanie co/kto wyklucza?), (2) jednostka wykluczana, czyli osoba, grupa znajdujące się w sytuacji wykluczającej (odpowiedź na pytanie, „kto” jest wykluczany?), (3) zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie, (4) korzystanie z zasobów publicznych (m.in. dobra, usługi, infrastruktura) i zabezpieczanie własnej egzystencji w godny sposób (zdobywanie dochodów i gromadzenie zasobów), co daje odpowiedź na pytanie, z czego wykluczana jest dana jednostka?), (5) pełnienie ról społecznych (m.in. rodzinnych, zawodowych, obywatelskich, towarzyskich) (Raport Zespołu Zadaniowego nr 2, 2003).

Obie przytoczone definicje zawierają elementy budzące pewne wątpliwości. W pierwszej wymienienie ... w szczególności osób ubogich nie jest zrozumiałe. W drugiej z kolei zaznaczenie zgodne z prawem nie mieści się w duchu kategorii wykluczenia. Chodzi tu bowiem nie tyle o zgodność z obowiązującym prawem (prawo może być złe), co o zgodność z akceptowanymi społecznie normami, społeczną „normalnością”. Natomiast to co w drugiej definicji jest różne w stosunku do innych i warte odnotowania - to akcent na godność ludzką. Wykluczenie społeczne ma cechy życia poniżej godności człowieka.

Komisja Unii Europejskiej, w której, wspólnie ze starymi państwami UE, zaczęto w 2002 r. oceniać realizowane NAP w dziedzinie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego przyjęła następującą definicję: Social melusion is a proc-ess whereby certain individuals are pushed to the edge of society and prevented from participating fully by virtue of their poverty, or lack of basie competencies and lifelong learning opportunities, or as result of discrimination. This distances them from job, income and education opportunities as well as social and commu-nity networks and activities. They have little access to power and decision-making bodies and thus often feeling powerless und unable to take control over the deci-sion that affect their day to day lives. Zwraca się w niej uwagę zarówno na przyczyny społecznej marginalizacji: ubóstwo, brak podstawowych kwalifikacji oraz dyskryminacja, jak i na możliwe efekty wspomnianych przyczyn: brak pracy, dochodów, możliwości ustawicznego kształcenia oraz społecznej aktywności. To powoduje, że marginalizacja czyni ludzi słabymi i tracącymi kontrolę nad swoim życiem.

Akcent na ubóstwo oraz edukację, jako główne powody wykluczenia, spowodowały, że w działaniach na rzecz integracji społecznej działania w tych obszarach uzyskały priorytet programowy. Także w dalszych pracach nad NSIS w Polsce nawiązano do tego. Przyjęte priorytety (20 wskaźników) działań obejmowały przede wszystkim edukację i poprawę sytuacji na rynku pracy, a także wsparcie socjalne. Uznano, że wczesna edukacja, równy dostęp do kształcenia oraz lepszy rynek pracy - to inwestycja w zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Natomiast wsparcie socjalne - to warunek bieżącej pomocy osobom w trudnych sytuacjach³⁹.

Prace nad NSIS wyprzedziły nieco szersze badania wykluczenia społecznego w Polsce, a także debatę nad strategiami inkluzji oraz integracji społecznej. Tym opracowaniem oraz innymi zawartymi w tym tomie pragniemy zainspirować zarówno pogłębienie badań, jak i rozszerzenie debaty w tym zakresie. Bez tego istnieje niebezpieczeństwo, że ocena kwestii socjalnych z jednej strony będzie przedmiotem wyobrażeń oraz mitów, a nie rozpoznań, a z drugiej - że prowadzona polityka społeczna w Polsce pozostanie w dalszym ciągu pod wpływem konieczności kontynuacji dawnych świadczeń i bieżącego „łatania dziur", nie pozostawiających żadnej przestrzeni i środków dla nowych celów realizowanych na podstawie nowych strategii.

³⁹ Prace nad NSIS miały uspołeczniony charakter - zarówno diagnoza, jak i priorytety strategii ustalone zostały na podstawie szerokiej partycypacji społecznej- z udziałem partnerów społecznych, organizacji pozarządowych i reprezentacji samorządów terytorialnych. W pracach nad przygotowaniem NSIS uczestniczyli także urzędnicy odpowiednich resortów. Moderatorami i redaktorami prac byli niezależni eksperci: S. Golinowska (główny ekspert), P. Broda-Wysocki, R. Szarfenbcrg, P. Kurowski.