DSCN6496 (Kopiowanie)

205

7 /VrrvA/i/ iwlaia istoi ływych i ich klasyfikacja

długie (nieraz 4-krotnie w porównaniu z ciałem) ramiona chwytne (czułki), które mogą być chowane w specjalnych kieszonkach u nasady ramion i wyrzucane w kierunku atakowanej ofiary. Jama gębowa glowonoga zaopatrzona jest w dwie potężne, zrogowaciałe szczęki, przypominające wyglądem odwrócony do góry nogami dziób papugi; służą one do zabijania i rozrywania zdobyczy. Gruczoły ślinowe produkują silny jad, mogący zabić człowieka. W dalszej części jamy gębowej mieści się tarka, zaopatrzona w niewielką liczbę dużych i ostrych zębów. Jelito jest długie i często poskręcane, połączone z gruczołem trzustkowowątrobowym i zakończone odbytem, który uchodzi do jamy płaszczowej. W jamie tej znajdują się także skrzcla oraz ujścia narządów wydalniczych i gruczołu czemidlowcgo (u niektórych gatunków). Ruchy grubego i muskularnego płaszcza powodują zasysanie wody do jamy płaszczowej przez szczelinę płaszczową; ruchy te są regularne i mają przede wszystkim znaczenie analogiczne do wdechów i wydechów u człowieka: umożliwiają szybki przepływ wody wokół skrzel. Woda wydostaje się z jamy płaszczowej poprzez lejek: gruby i mięsisty narząd, będący wytworem nogi. Lejek stworzył głowonogom nowe możliwości szybkiego poruszania się. Wyrzucana popizez lejek pod ciśnieniem woda z jamy płaszczowej umożliwia zwierzęciu - na zasadzie odrzutu -szybkie, a nawet bardzo szybkie posuwanie się w otoczeniu. Niektóre głowonogi potrafią nawet wyskakiwać na znaczną wysokość ponad powierzchnię wody. Kalamamice posiadają worek czernldlowy, w którym zbierają czamobrązowy, o smołowatej konsystencji barwnik, produkowany przez gruczoły czcmidłowe. Ta maż zostaje wyrzucona przez lejek w sytuacji zagrożenia zwierzęcia ptzez napastnika (np. przez drapieżną rybę); powoduje ona zabarwienie wody i stanowi “zasłonę dymną” dla glowonoga, mogącego się w międzyczasie ukryć. Na dodatek barwnik ów - który, nazwany sepią, przez całe wieki wykorzystywany był przez malarzy do malowania obrazów w brązowej tonacji - blokuje chemoreceptory napastnika, tak iż atakujące zwierzę jest na jakiś czas pozbawione węchu.

Skóra głowonogów jest niejednokrotnie pięknie ubarwiona: czerwona, fioletowa, złocista, brązowa, zielona itd. Zwierzęta te posiadają umiejętność błyskawicznej zmiany zabarwienia ciała -np. upodobniania się do otoczenia albo też w zależności od wykazywanego “nastroju". Na przykład atakujący lub zalecający się do partnera głowonóg może z szarego natychmiast przybrać kolor czerwony lub brunatny, na dodatek kolorowe plamy lub pasy błyskawicznie przebiegają przez jego ciało. Jest to możliwe dzięki znajdującym się pod naskórkiem komórkom, tzw. chromatoforom, które zawierają barwniki i ponadto są rozciągane lub kurczone za pomocą specjalnych, przyczepionych do nich mięśni. Koordynacja skurczów odbywa się poprzez układ nerwowy i sterowana jest przez specjalne narządy położone w okolicach oczu. Niektóre gatunki głowonogów pod warstwą chromatoforów zawierają cienkie, blaszkowate komórki zwane irydocytami (komórkami tęczowymi), wypełnione substancjami odbijającymi i załamującymi światło (np. kryształkami guaniny), dzięki czemu powierzchnia ich ciała ma dodatkowo metaliczny lub perłowy połysk. Gatunki głębinowe posiadają narządy świetlne - nieraz o bardzo skomplikowanej budowie, zaopatrzone w soczewki, reflektory itp; światło wytwarzane jest przez bakterie świecące, żyjące wewnątrz komórek gruczołów świetlnych. Niektóre głowonogi, zaatakowane, wydzielają świecący śluz.

Układ nerwowy głowonogów jest najbardziej scentralizowany spośród wszystkich mięczaków. U większości gatunków cztery pary zwojów tworzą pierścień w głowie dookoła przełyku (ryc. 7-137). Część nadptzełykową tworzą zwoje mózgowe, pod nimi leżą zwoje trzewiowe, po bokach zwoje boczne (płaszczowe), zaś w część dolną pierścienia przekształciły się zwoje nożne. W ten sposób powstał mózg, chroniony zresztą przez torebkę głowową, zbudowaną z chrząstki. Jest on połączony pęczkami nerwów ze zwojami obwodowymi (np. wzrokowymi, gwiaździstymi). Niektóre włókna nerwowe głowonogów mają szczególnie dużą średnicę i służą naukowcom do badań nad fizjologią przewodzenia bodźców. Centralizacja i rozbudowa układu nerwowego pozwoliły głowonogom na osiągnięcie znacznego poziomu inteligencji. Hodowane w akwariach ośmiornice uczą się kojarzyć bodźce (potrafią np. zapamiętać osobę karmiącą), są w stanie przyswajuć umiejętności Przystosowawcze, charakterystyczne dla wyższych kręgowców. Przykładem jest choćby tzw. manewr