Hejnicka Bezwinska ped og 5

należy uznać pytanie: „Wedle jakiej definicji nauki „taka i taka” pedagogika może być uznana za naukę?” lub: „Czy „taka i taka” pedagogika może być uznana za naukę w świetle „takiej i takiej” definicji nauki?

Dla czytelności dalszego wywodu, aby pominąć nieistotne dla niniejszych rozważań spory, przyjmuję za Stefanem Amsterdamskim (1989) odróżnienie ideału nauki od paradygmatu naukowego¹. Autor ten stwierdza, że każde społeczeństwo ludzkie wyłania grupę ludzi i instytucje, których zadaniem jest gromadzenie i przekazywanie wiedzy. Taką rolę w historii przypisywano starcom, mędrcom, magom, kapłanom, ekspertom, a także uczonym. Zawsze jednak ich działalność i rola były wyznaczane przez akceptowany społecznie ideał wiedzy, ideał racjonalności, które zresztą do dzisiaj decydują o ideale nauki i uznawanych paradygmatach naukowych. Opis zmian w nauce w kategoriach ideału nauki i paradygmatu naukowego zasadnym również czyni zastosowanie kategorii rewolucji naukowej (Kuhn) do opisu zmienności modelu nauki.

W tym miejscu należy uczynić dygresję, iż zmiana, różnorodność, a także kryzys, to zjawiska, w których badacze cywilizacji zachodniej widzą jej siłę. Można to odczytać w stwierdzeniu, że „europejska identyczność kulturowa utwierdza się w odmowie przyjęcia jakiejkolwiek identyfikacji zakończonej, n niepewności i niepokoju” (Kołakowski, 1983, s. 14-15).

¹ Wprowadzenie pojęcia paradygmat naukowy wiąże się z upowszech-ńeniem prac Thomasa Kuhna. W pracach tych można odnaleźć jednak ponad Iwadzieścia znaczeń przypisywanych temu pojędu. Ta wieloznaczność stała się też .rodłem trudności w stosowaniu wymienionej kategorii pojęaowej i przedmiotem atwej krytyki w odniesieniu do tych, którzy to pojęde stosują. Bez tej kategorii pojęciowej trudno jednak byłoby podejmować problem ciągłośd i zmienności v nauce oraz zróżnicowania założeń przyjmowanych w badaniach naukowych.

W niniejszej pracy ograniczam stosowanie pojęda paradygmatu dla nawania wzorca uprawiania badań naukowych w danej dyscyplinie naukowej. V odniesieniu do pedagogiki może to być np. paradygmat pedagogiki nstrumentalnej wraz z konstytuującymi ten paradygmat założeniami on-jlogicznymi, teoretycznymi i metodologicznymi. W znaczeniu węższym pojęcie aradygmatu może odnosić się również do jednego, szczególnego przypadku pedagogiki instrumentalnej, np. pedagogiki socjalistycznej.

4 TERESA HEJNICKA-BEZWIŃSKA

U podstaw rewolucji naukowej — której rezultatem jest zmiana ideału nauki — leży zmiana akceptowanych dotąd jako niepodważalne przekonań na temat człowieka, społeczeństwa i wszechświata. Bezpośrednio przekonania te ujawniają się w promowaniu określonego typu racjonalności. Historia ujawnia, iż siła tych przekonań jest bardzo wielka, bowiem: „Zawsze, gdy tylko ludzie zmieniają sposób postrzegania świata oraz przyjmowany na wiarę obraz człowieka — względnie niedługo potem — następują olbrzymie przekształcenia we wszystkich innych dziedzinach” (Harman, 1989, s. 115).

Ideał nauki nowoczesnej (modernistycznej, ery przemysłowej, itd.) zaczął kształtować się na przełomie XVI i XVII wieku w opozycji do modelu nauki premodernistycznej (preno-woczesnej, średniowiecznej itd.), a więc ideału nauki obejmującej poprzednie tysiąclecie, którą moglibyśmy nazwać nauką wedle koncepcji Arystotelesa.

Erozja średniowiecznej wizji człowieka i świata spowodowała, że zastąpiona ona została wizją bardziej zlaicyzowaną (pragmatyczną, praktyczną), w której człowiek — a nie świat — stał się nosicielem racjonalności i dlatego uzasadnione wydawało się roszczenie człowieka do uzyskania panowania nad światem, przekształcania go, czynienia go sobie poddanym, wedle swojego rozumu i woli. Szczególnie znaczącą rolę w umacnianiu panowania człowieka nad światem miała odegrać wiedza wytwarzana przez naukę, bowiem tej wiedzy przypisywano racjonalność szczególnie wysoko wartościowaną oraz poznanie obiektywne i najbardziej prawomocne.

Chcąc jakoś przybliżyć istotę zmiany ideału nauki, można by powiedzieć, iż,animistypzny_ideaL nauki (magiczno-religijny) za-stąpiony został modelem mechanicystyczno-redukcjonistycznym, . to znaczy opartym na wizji świata przedstawianej metalórąuna-_j>zyny, w któreLczłowiek miał być twórcą i panem świata, a faktycznie stał się śrubką w święcie organfzacji,~mstytucji i rzeczy 'przez" siebie stworzonych. Zdaje się, iż ten nierówno ważny możliwy status człowieka jako jednostki ludzkiej stał się później źródłem i przyczyną zwątpienia w sens cywilizacji modernistycznej oraz zakwestionowania ideału nauki epoki przemysłowej.

EDUKACJA - KSZTAŁCENIE - PEDAGOGIKA 15