Hejnicka Bezwinska ped og 15

stwa nowoczesnego w warstwie ideowej, kulturowej i materialnej. Nic można zatem pominąć w rozważaniach roli pedagogiki i oświaty w umacnianiu oświeceniowej idei postępu, kształ-owaniu szczególnego autorytetu nauki i wiedzy naukowej, promowaniu racjonalności technicznej i innych elementów nowoczesnej kondycji społecznej, chociaż wydaje się, iż błędem byłoby traktowanie tego związku jako prostego związku przyczynowo-skutkowego, bowiem jest to zależność złożona i wieloaspektowa.

Jeżeli do tego dodamy, że w ideologicznych ramach epoki liowożytnej możliwy był eksperyment urzeczywistnienia utopijnego projektu powszechnej szczęśliwości zwanego „komunizmem” (socjalizmem, realnym socjalizmem, itd.), to fakt ten wymaga przemyślenia, bo przecież nauka, pedagogika i oświata miały swój udział w urzeczywistnieniu tego projektu.

Hannah Arendt w wielu swoich książkach i esejach mówi o charakteryzującej współczesność niemocy słowa, przez co i.mysł nie może sprostać swojemu powołaniu, którym jest rozumienie. Autorka ta kryzys nowoczesności odczytuje jako kryzys kondycji ludzkiej, która głównym zadaniem człowieka uczyniła ] racę i konsumpcję, niszcząc w ten sposób istotę człowieczeń-s wa i jego sens wyrażający się w filozofowaniu (Arendt, 1994).

W tym kontekście możemy powiedzieć, iż zadaniem pedago-j ów jest napisanie testamentu pedagogiki instrumentalnej, która wpisywała się w epokę nowoczesną konstytuowaną oświe-t miową ideą postępu, bowiem:

.tok akcji przebiegi pełne kolo i kiedy historia będąca jej wynikiem czeka na dopełnienie w umysłach, które ją odziedziczą i przemyślą. Zadaniem umysłu jest zrozumienie tego, co się wydarzyło, i zrozumienie to — według Hegla — jest jedynym środkiem umożliwiającym człowiekowi pogodzenie się z rzeczywistością, tzn. życie w zgodzie ze światem” (Arendt, 1994, s. 20).

Ten cytat usprawiedliwia wybór utopii jako przedmiotu d ^mistyfikacji, będącego do dzisiaj źródłem umacniającym Szczególną atrakcyjność pedagogiki instrumentalnej.

34 TERESA HEJNICKA-BEZWIŃSKA

1. Demistyfikacja I: UTOPIE

W wyjaśnianiu wyjątkowej atrakcyjnośści i żywotności pedagogiki instrumentalnej (praktycznej, pragmatycznej, projektującej) odwołam się do wyników badań historyków i teoretyków zajmujących się „utopiami”.

Zacznijmy od stwierdzenia, iż każda utopia społeczna — wizja i projekt nowego społeczeństwa powszechnej szczęśliwości musi być wizją pedagogiczną, projektującą kształtowanie człowieka określonej (lepszej, pożądanej) jakości funkcjonalnego względem zaprojektowanego ładu społecznego. Dla lepszego opisu wyżej sformułowanej tezy posłużę się dwoma cytatami, dotyczącymi utopii:

„Z jednej strony jest to marzenie o społeczeństwie pedagogicznym, które swe funkcje wychowawcze spełniałoby poprzez wszystkie inne instytucje i przekształciłoby się w ten sposób w gigantyczną szkołę nowego życia. Z drugiej strony jest to marzenie o pedagogice społecznej, równie wytrawnej co sjys-tematycznej, wszechogarniającej swymi zabiegami lud — dzie^ cko. W ciągu rewolucji ustawodawcy i ideologowie nieustannie zachwalają dobroczynne skutki, jakie wychowanie przyniesie ludowi i upajają się wizją odrodzenia tego ludu. Tym trudniej też jest im zrozumieć, a nawet wyobrazić sobie opór, który ów lud — dziecko stawia wobec zbawiennych zabiegów wychowawczych” (Baczko, 1986, s. 254-265).

„Wszystkie niemal bez wyjątku wyposażone są w potężny aparat pedagogiczny. System wychowania, który w intencji miałby się pokrywać z całokształtem życia codziennego, miałby zapewnić niemal automatyczne odtwarzanie narodu cnotliwego, o czystych obyczajach, naprawdę godnego idealnej wspólnoty; pedagogika ta zresztą usprawiedliwia represje wobec jednostek uznanych za niegodne Rzeczypospolitej idealnej. Ci, którzy odrzucają jej zasady, w pełni przecież wyrażające

EDUKACJA - KSZTAŁCENIE - PEDAGOGIKA 35