Hejnicka Bezwinska ped og 23

3. Demistyfikacja III:

STEREOTYP POTOCZNEGO MYŚLENIA O PEDAGOGICE

Uznanie, iż racjonalnym jest każde myślenie — nie tylko myślenie naukowe — zrodziło zainteresowanie tym, co znajduje się w ludzkiej świadomości. Badania nad świadomością in-c Avidualną i społeczną obejmują:

1)    badanie wiedzy, poglądów, opinii, przekonań — tego, co człowiek i grupy społeczne uznają za prawdziwe, słuszne, uzasadnione, właściwe itd.;

2)    badanie społecznego procesu komunikowania — jak ludzie wykorzystują to, co wiedzą, w procesie zaangażowanego „tworzenia rzeczywistości” (Berger i Luckmann, 1983).

Tradycja takich badań znajduje uzasadnienie w różnych systemach filozoficznych. Warto jednak zwrócić uwagę na kategorię schematu zaproponowaną przez Emanuela Kanta, który pojmował ją jako kategorię organizującą doświadczenie jednostki. W jego ujęciu schematy — zawierające uogólnioną wiedzę o świecie — pełnią rolę narzędzi poznawczych, ukierunkowujących uwagę i sterujących procesami rozumienia zdarzeń, zj iwisk i faktów.

We współczesnej psychologii kognitywnej dookreśla się poję :ie schematu i mówi się o schemacie poznawczym jako pewnej strukturalnej całości, pełniącej rolę „wzorca poznawczego”, którą można opisać metaforą filtra lub (i) pryzmatu. S hemat ten stanowi bowiem swoistą reprezentację rzeczywistość i procedur działania — specyficzną i indywidualną idealiza-cj ę. Proces zaś uczenia się jest procesem włączania nowej Wiedzy, umiejętności i doświadczeń w istniejącą już strukturę p( znawczą. Uczenie się nie jest zatem bierną rejestracją i asymilacją dostarczanych informacji, ale ich subiektywnie przetworzoną interpretacją i strukturalizacją. Niektórzy psychologowie społeczni w związku z tym posługują się kategorią pojęciową skryptu w badaniach nad świadomością.

50 TERESA HEJNICKA-BEZWIŃSKA

W socjologicznych badaniach nad świadomością chętnie stosuje się takie kategorie pojęciowe jak: schematy narracyjne (Trzebiński, 1992) i orientacje (Ziółkowski i Koralewicz, 1990).

W badaniach psycho-socjo-pedagogicznych nad „globalną reprezentacją świata” w świadomości jednostek mówi się

0    światopoglądzie (Gurycka, 1994) lub o orientacji życiowej (Hejnicka-Bezwińska, 1980 i następne). Do tego typu badań można również zaliczyć badania nad wartościami, postawami, aspiracjami, wyborami itp.

Najbardziej zaawansowane teoretycznie, dobrze osadzone w tym, co nazywa się kategorią „potoczności”, a ponadto wiążące racjonalność myślenia z racjonalnością działania wydaje mi się jednak pojęcie stereotypu i dlatego właśnie to pojęcie będzie ukierunkowywało moje myślenie w dalszych częściach niniejszej pracy.

Definicję pojęcia stereotypu przypisuje się Lippmanowi, który „pojmował stereotyp jako schematyczny i jednostronny obraz w głowie ludzkiej jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy — i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu” (Bartmiński i Panasiuk, 1993, s. 364). Stwierdza się również, że język naturalny — a takim posługuje się właśnie pedagogika — nie może istnieć bez stereotypów, bowiem są one koniecznym elementem wspólnego języka i kodu kultury, pełnią ogromną rolę — dzisiaj dopiero odkrywaną i ujawnianą — w kształtowaniu naszej wizji świata, naszych postaw i zachowań. Z tego właśnie powodu przez pedagogikę i pedagogów nie mogą być pomijane. Mimo, że stereotypy mogą fałszować obraz świata

1    zaburzać proces komunikacji, to stosowanie tej kategorii pojęciowej w nauce nie jest powiązane z wartościowaniem negatywnym, jest to kategoria pojęciowa w nauce służąca do opisu i wyjaśniania — iw takim znaczeniu jest stosowana w mojej refleksji nad stereotypami myślenia o pedagogice, wychowaniu i szkole.

Z analiz i badań dotyczących stereotypu daje się ułożyć pewien zestaw tez opisujących desygnat tego pojęcia. Oto one:

1. Stereotypy nie muszą być prawdziwe, słuszne i uzasadnione.

EDUKACJA - KSZTAŁCENIE - PEDAGOGIKA 5 1