IMAG0263 (6)

59 Nazwiska Polaków

średniowiecznych sposobów oznaczania samogłoski nosowej. Dawny sposób nie odróżniania l od | i pisania obu tych spółgłosek jednym znakiem l jakby pozostał w pisowni nazwiska Łysy (zamiast Łysy). Duży wpływ na utrwalenie się starych zwyczajów graficznych w nazwiskach na obszarze objętych wpływami niemieckimi miały kancelarie niemieckie. Kancelaryści niemieccy wiernie przepisywali nazwiska polskie ze starszych dokumentów, gdyż nie rozumieli ich sensu. Część nazwisk polskich poddali niemieckim zasadom ortograficznym (np. w miejsce polskiego s: pisano sch, w miejsce l pisano / itp.). Po drugiej wojnie światowej Polacy z ziem odzyskanych przez pewien czas mogli dokonać urzędowej zmiany pisowni, ale nie wszyscy tego dokonali i do dziś spotyka się polskie nazwiska w formie zgermanizowanej.

I jeszcze dziś mamy nazwiska Gruschke (zam. Gruszka), Paschke (zam Paszek).

Trzecia grupa odchyleń od zasad obecnej ortografii we współczesnych polskich nazwiskach wynika jakby z chęci wiernego oddania wymowy. Wiadomo, że ortografia polska nie jest tylko fonetyczna, ale i etymologiczna. Pisząc polskie wyrazy niekiedy odchodzimy od wymowy kierując się pochodzeniem wyrazu i jego związkami genetycznymi z innymi słowami.

W języku literackim jest tylko jedna spółgłoska oznaczana w dwojaki sposób i oraz rz, podobnie jest jedna samogłoska oznaczana jak u oraz ó. Samogłoski nosowe piszemy przez ą i ę, choć pierwszemu znakowi odpowiada w wymowie o nosowe względnie grupa om lub on. Te trzy warianty uzależnione są od następującej spółgłoski. Podobnie znakowi ę odpowiada w wymowie obok nosowego e, także nosowe y, i oraz grupy em, en względnie ustne e.

W nazwiskach samogłoski nosowe pisane są różnie. Najczęściej oczywiście przez ą oraz ę, ale też przez am, an, om, on, em, en. Dziś mamy nazwiska Dombek i Dembek, Dembny i Dembowy. Jest Dąbski, ale i Dembski, Dębski, Dąmbski. Jest Dęga, ale i Denga. Niemal na całym obszarze Polski samogłoska | wymawiana jest dwojako, jak zwykłe a i z pochyleniem zbliżonym do o. Niekiedy a pochylone jest realizowane jak o. W nazwiskach związanych ze Śląskiem a pochylone pisane jest przez o. Dziś mamy takie nazwiska jak Bednorz, Szyndzielorz, Loska.

Można by mnożyć przykłady na różnorodne odchylenia od obowiązującej ortografii. Tego typu odstępstwa od zasad pisowni świadczą o zerwaniu się związku etymologicznego danego nazwiska z podstawowym wyrazem pospolitym, z podstawowym imieniem czy nazwą miejscową. Prowadzi to w konsekwencji do dziwacznych nieraz prób interpretacji tych nazwisk. Znam np. wypadek, kiedy to pan Zembaty tłumaczył, że jego nazwisko jest genetycznie włoskie, od Sambetti, a profesorka gimnazjalna objaśniała pochodzenie nazwiska Sądag jako genetycznie szwedzkie (syn Daga), gdy tymczasem oba są rodzime, tylko w pisowni zniekształconej, bo winno się pisać Zębaty, Sądak. Niekiedy zniekształconą pisownię utrzymuje się celowo, gdy nazwisko według jego nosiciela nie jest zbyt nobliwe. A że nasi przodkowie niekiedy byli rubaszni przy tworzeniu nazw osobowych — to też prawda.