IMAG0261 (4)

57 Nazwiska Polaków

regionach Polski względnie dany przedmiot znany jest tylko na jakimś obszarze Polski i z tego tylko terenu znane są jego określenia. Dla ilustracji pierwszego zjawiska może warto powiedzieć, że ziemniak nazywany też kartofel w gwarach znany jest też jako perki (Wielkopolska), grule, rzepa (Podhale), bulwy (Pomorze), pantówki (Krajna, Kujawy), knule, kobz ale, jabłka (Śląsk), a kogut w gwarach nazywany jest też kokot, kohot, kobut, piejak, kur, kuras, kurakason. Drugie zjawisko związane jest często z regionalnymi warunkami życia — nad morzem więcej będzie wyrazów dotyczących żeglugi czy rybołówstwa, natomiast w górach więcej określeń dotyczących pasterstwa. Z Podhala znane są takie wyrazy jak szałas, koszar, bundz 'owczy ser’, bryndza, żentyca 'serwatka z mleka owczego’, klag, rencka 'żołądek cielęcy*, kornuta 'owca rogata’, siuty 'baran bez rogów’. Od wyrazów gwarowych, tak pierwszej, jak i drugiej grupy mogły powstawać nazwy osobowe. Jeśli zatem spotykamy dziś nazwiska Bundz, Klag czy Siuty, to można wnioskować, że pochodzą od słów znanych z Podhala, a Knul czy Kobzal od słów znanych ze Śląska. Z gwarami Mazowsza związane są nazwiska Komosa, Jętka, Karpa, Piejak, bo wyrazy komosa 'lebioda’, jętka 'przegroda między krokwiami’, karpa 'pniak’, piejak 'kogut’ znane są z tej dzielnicy. Z Wielkopolską związane są genetycznie nazwiska Gzika, Petronelka, Skwe-res, bo wyrazy gzika 'przyprawiony twaróg’, petronelka 'biedronka’, skweres 'kłopot, bieda’ występują w gwarach wielkopolskich. Nazwiska Boguwola, Maraz są zapewne śląskimi, gdyż ze Śląska znane są wyrazy boguwola 'wilga’, maraz 'błoto, niepogoda’. Nazwisko Kocierpka pochodzi natomiast od małopolskiego wyrazu kocierpka 'czeremcha’. Nazwisko Borsuk, Hreczka czy Majdan wskazują na dawne pogranicze polsko-ukraińskie, gdyż wyrazy borsuk, hreczka, majdan przyszły do nas z języka ukraińskiego.

W dalszej partii książki objaśniając pochodzenie nazwisk bardzo często odwołuję się do wyrazów gwarowych jako źródła tworzenia nazw osobowych.

6. Pisownia nazwisk polskich

Nazwiska jako część składowa języka podlegają zasadom ortograficznym, takim samym, jakim podlegają wyrazy pospolite i inne nazwy własne. Zasady ortograficzne ustalone zostały w roku 1936. Drobne zmiany zostały wprowadzone przez Komitet Językoznawstwa PAN w latach 1956 i 1961. Zanim doszło do skodyfikowania zasad ortograficznych, przez wiele wieków starano się polską pisownię ujednolicić. Wiadomo, że w okresie średniowiecza nie było ustalonej pisowni polskiej. Świadome jej ujednolicanie rozpoczęło się dopiero w wieku XVI. I ten świadomy proces ustalania pisowni trwał długo. Szybciej przebiegał w drukach, bardzo wolno w rękopisach. Ustalanie się pisowni nazwisk szło równolegle z ustalaniem się zasad pisowni języka polskiego, ale dodatkowo pisownia nazwisk uzależniona była od procesu ustalania się formy językowej. Staropolski brak stabilności nazwisk przejawiał się w zmienności postaci językowej nazwiska i w różnorodności jego zapisywania. Jeśli w XVIII w. ten sam człowiek podpisywał się jako Fox, Foxius, Foxjusz, Foksowicz, Foxiński,