IMAG0259 (4)

55 Nazwiska Polaków

W nazwach osobowych można wyłowić różnice gwarowe w obrębie fonetyki, słowotwórstwa i podstaw apelatywnych. Trudno natomiast byłoby szukać zróżnicowania gwarowego we fleksji czy składni, gdyż nazwy zachowują się tak samo jak wyrazy pospolite podlegając takim samym regułom gramatycznym.

Trudno by było w tej pracy śledzić wszystkie gwarowe cechy przejawiające się w nazwach osobowych, gdyż byłoby to drobiazgowe objaśnianie zjawisk gwarowych i ich ilustracja materiałem nazewniczym. Ograniczę się tylko do cech wybranych, wyrazistych.

Z cech językowych dzielących polszczyznę już w okresie średniowiecza warto tu wymienić oboczności o charakterze fonetycznym, a mianowicie ja- ye-, ra-11 re-, -ow-1| -ew- po spółgłosce miękkiej, -ro-1 -ar- między spółgłoskami, chw- H/-1| ch-. Na południu Polski w średniowieczu nagłosowe ja-oraz nagłosowe ra- zostało utrzymane, natomiast na północy, na Pomorzu oraz w Wielkopolsce i na Mazowszu było je-, re-, stąd w nazwach osobowych na północy było Jeromir, Jekub, Jerząbek. Formy z nagłosowym Je- utrzymują się w nazwiskach do dziś. Analogiczne rozmieszczenie miała oboczność ra-1| re-. Na Pomorzu, Mazowszu i w Wielkopolsce było re-, na południu Polski ra-. I za dialektami południowymi poszedł w tym wypadku język literacki. W nazwach osobowych jest Radek i Redek, Rak i Rek. Formy z nagłosowym Re- spotyka się we współczesnych nazwiskach. Formy z je-, re-występowały w średniowieczu powszechnie na Pomorzu i często w Wielkopolsce i na Mazowszu. Do Pomorza w zasadzie ograniczało się występowanie grupy -ar- między spółgłoskami, gdy w dialektach Polski południowej było systematycznie -ro-, natomiast w Wielkopolsce były formy z -ar- bardzo rzadko notowane. Formy typu Dargoslaw, Dargota występowały w dokumentach pomorskich. Dziś tego typu formy mogą występować tylko w dialektach kaszubskich. W nazwach osobowych, poczynając od średniowiecza spotyka się oboczności typu Boguszowie || Boguszewic, Broniowski || Broniewski. W tym wypadku w formach na -ewic(z), -ewski przejawia się inna cecha dialektyczna dzieląca Polskę na dwie części — północno-zachodnią (Pomorze, Wielkopolska, Mazowsze) i południowo-wschodnią (Małopolska, Śląsk). W części północno-zachodniej występowało -ow- po spółgłosce twardej, a -ew- po spółgłosce miękkiej, natomiast w Matopolsce i na Śląsku tak po spółgłosce twardej, jak i po spółgłosce miękkiej, było tylko -ow-. Formy na -ewicz utrzymują się w nazwiskach do dziś. Inny układ geograficzny przedstawia oboczność chw-1|/-1| ch-. Nagłosowe chw- zachowało się na Pomorzu, w Wielkopolsce i w zasadzie na Śląsku, natomiast w Małopolsce i na Mazowszu grupa ta uległa uproszczeniu w /-. Inny typ uproszczenia w ch- sporadycznie występował w Wielkopolsce. Nazwy osobowe typu Fal, Fasl, obok Chwal, Chwast notowane są od średniowiecza. Spotyka się tego typu formy jeszcze obecnie, choć w wyrazach pospolitych uproszczenie chw- w /- obecnie już nie występuje. Zapisy w nagłosowym Ch- typu Chalęta występowały w źródłach bardzo rzadko. Ucieczką przed gwarowym uproszczeniem chw- w /- można wytłumaczyć pojawianie się w nazwach osobowych grupy -chw- w miejsce etymologicznego f. Dziś np. znane jest z Małopolski nazwisko Rachwał