8748915615

St. Pawłowski. O kształtach powierzchni i o podziale Wielkopolski na krainy. 145

W istocie, pokrywający utwory starsze materjał lodowcowy, złożony z marglu lodowcowego, a przedewszystkiem z horyzontalnie ułożonych żwirów i piasków, nie wykazuje cech krajobrazu lodowcowego młodego. Jest to stary krajobraz lodowcowy. Wyniosłości, przybierające, jak wspomnieliśmy (str. 143), formę kopców, są zbudowane z poziomo uwarstwionych żwirowisk i piasków. Przemawia to całkiem wyraźnie za odwróceniem rzeźby. Skłaniałoby to do wniosku, iż wzgórza zostały wyniesione w okresie po starszem zlodowaceniu, a przed zlodowaceniem w tych stronach młodszem. W czasie starszego zlodowacenia wzgórza leżały niżej i pokryte zostały utworami mo-renowemi i fluwjoglacjalnemi. Za wyniesieniem przemawia także rz. Barycz. Jej bowiem, uprzednia w stosunku do wzgórz, dolina mogła powstać podobnie, jak się to przyjmuje o t. zw. dolinie Głogowsko-baruckiej,³ w okresie po przedostatniem w tych okolicach zlodowaceniu. Wyniesienie wzgórz, łącznie z ruchami całego południa, sprawiło, iż rz. Barycz, zachowując swój dawny kierunek, wcięła się we wzgórza Trzebnickie i Ostrzeszowskie.

Tak więc krajobraz wzgórzowy, obramiający Wielkopolskę od południa, w istocie zasługuje na osobne wyróżnienie.

Bardzo rozpowszechnionym na terenie Wielkopolski krajobrazem jest krajobraz krainy pagórkowatej.² Rozumieć przez to należy obszar, pokryty miejscami więcej, miejscami mniej wyniosłościami. Wyniosłości te są pagórkami, przeważnie nieregularnie rozrzuconemi. Wysokość względna pagórków waha się średnio od 20 do 80 metrów, podczas gdy nachylenie (średnie) waha się od 1*5 do 7°. Są to pagórki naogół raczej niskie i średnie niż wysokie, raczej połogie niż strome. Wyjątkowo tylko, wpobliżu większych dolin rzecznych, wysokość względna przekracza 80 metrów, podobnie jak wyjątkowo pagórki przybierają kształt wydłużony i wykazują większe nachylenie, bo od 5 do 20°.

Na krajobraz pagórkowaty składają się, biorąc morfogenetycznie, moreny czołowe, t. zw. morena denna pagórkowata z odosobnionemi pagórkam¹ i nieckami, morena denna, poryta dolinami rynnowemi, i — co rzadsze — ozy.

Morena czołowa zajmuje w tym krajobrazie niewielką stosunkowo przestrzeń. Dość dawno wyróżniono w Poznańskiem morenę czołową północno-, środkowo- i południowo-poznańską. Morena północno-poznańska ciągnie się wzdłuż Noteci. Dolina Noteci w dziwny sposób odcina ów pas morenowy od pasa, który przebiega na północ od tej rzeki. Morena środkowo-poznańska uchodzi za najlepiej wykształconą i jest najlepiej zbadaną. A jednak w jej obrębie znajdujemy partje, zaznaczające się w krajobrazie lepiej i wyraźniej, jak np. na północ od Poznania, oraz partje, w których pagórki morenowe redukują się do drobnych wzniesień, jak np. na zachód od Poznania. Na wschód

¹    Wiegers... I. c. str. 85.

²    Uważam „pagórek*⁴ za wyniosłość nieco niższą od „wzgórza" i jestem skłonny szeregować pojęcia tak: pagórek, wzgórze, góra. Pagórki tworzą „kraj pagórkowaty", wzgórza dają „kraj wzgórzowy" lub „kraj górzysty", góry „kraj górski". W języku niemieckim brak wyrazu na oznaczenie wzgórza.

10