120137627

PRZEGLĄD BIBLIOTECZNY IMS 1 PL ISSN 0033-202X

ANDRZEJ STROYNOWSKI

Z DZIEJÓW EGZEMPLARZA OBOWIĄZKOWEGO

W POLSCE XVIII W.

Funkcje egzemplarza obowiązkowego w dawnej Europie zachodniej a w Polsce. Dwa polskie projekty prawa o egzemplarzu obowiązkowym. Prawo o egzemplarzu obowiązkowym z 1780 r. Biblioteki wyposażone w egzemplarz obowiązkowy.*

Geneza egzemplarza obowiązkowego była już wielokrotnie opisywana w naszej literaturze¹. Zawsze jednak uwaga badaczy zwracała się w kierunku rozwoju tego prawa w skali europejskiej lub nawet światowej, przy pomijaniu problematyki polskiej. Natomiast badania nad rozwojem tego prawa w Polsce ograniczano do XX w., a głównie okresu powojennego. W parze z tym szło negowanie osiągnięć poprzednich pokoleń², co — moim zdaniem — jest w tym wypadku absolutnie niesłuszne.

Pojawienie się egzemplarza obowiązkowego na zachodzie Europy wiąże się z umacnianiem centralistycznych rządów władców absolutnych. Rozbudowa administracji i policji mogła zagwarantować jego wyegzekwowanie od wydawców i księgarzy, czego raczej nie można było spodziewać się w Polsce. Władcy zachodnioeuropejscy, żądając składania wszelkich druków, realizowali bardzo konkretne cele. Najważniejszą sprawą było tamowanie swobodnego rozwoju myśli politycznej, społecznej czy naukowej, nie zawsze zgodnej z interesami władców. Egzemplarz obowiązkowy stanowił więc podstawowe narzędzie cenzury, kładąc tamę „wypaczaniu” poglądów obywateli. Ponadto mógł służyć zabezpieczeniu prawa autorskiego³. Dopiero później powstał problem magazynowania uzyskanych tą drogą książek. Wykorzystywano je dla uzupełnienia najróżniejszych zbiorów prywatnych i dworskich. Nigdzie jednak nie powstały biblioteki posiadające pełny zestaw krajowej produkcji wydaw-

¹ Najwięcej wiadomości dostarczają prace: E. Gaberle: Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś. Z opracowanym zbiorem artykułów, ustaw ł rozporządzeń. Szkic hlstoryczno-systcmatyczny. Lwów 1©28. — K. Lewalski: Reforma ustawy o obowiązkowym egzemplarzu bibliotecznym. W: Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii t Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wrocław 3-S.U.16S4. Referaty I dyskusja. Wrocław 1957 s. 37-60. — W. Żurowska: z dziejów egzemplarza obowiązkowego dla Biblioteki Jagiellońskiej w ^pierwszej poi. XIX w. „Prz. Bibl." 1934 R. 8 z. 4 8. 231-235.

*    A. Knot: Polskie prawb^blbiioteczne. Wrocław 1947 s. 5.

*    E. Gaberle: Egzemplarz obowiązkowy... s. 7-1L — K. Lewalski: Reforma ustawy... s. 37-38.