blacharz 721[01] z1 05 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

0.75

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Bartłomiej Marcinkiewicz

Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy
metodami obróbki plastycznej i cieplnej 721[01].Z1.05

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Radosław Krzyżanowski

mgr inż. Sylwester Wesołowski

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Bartłomiej Marcinkiewicz

Konsultacja:

mgr inż. Jolanta Skoczylas

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 721[01].Z1.05
Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki plastycznej i cieplnej,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu blacharz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Obróbka plastyczna na zimno i na gorąco

4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Ćwiczenia
4.1.4. Sprawdzian postępów

15
15
17

4.2. Procesy i operacje tłoczenia

4.2.1. Materiał nauczania
4.2.2. Pytania sprawdzające
4.2.3. Ćwiczenia
4.2.4. Sprawdzian postępów

18
20
21
25

4.3 Prasy

4.3.1. Materiał nauczania
4.3.2. Pytania sprawdzające
4.3.3. Ćwiczenia
4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Obróbka cieplna

4.4.1. Materiał nauczania
4.4.2. Pytania sprawdzające
4.4.3. Ćwiczenia
4.4.4. Sprawdzian postępów

26
26
27
28
29
29
32
33
35

4.5. Wpływ zabiegów cieplnych na właściwości i strukturę blach

4.5.1. Materiał nauczania
4.5.2. Pytania sprawdzające
4.5.3. Ćwiczenia
4.5.4. Sprawdzian postępów

36
36
36
37
38

4.6. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciw pożarowej oraz

ochrony środowiska
4.6.1. Materiał nauczania
4.6.2. Pytania sprawdzające
4.6.3. Ćwiczenia
4.6.4. Sprawdzian postępów

39
39
40
40
42

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o metodach obróbki plastycznej

blach, zasadach tłoczenia elementów z blach oraz rodzajach pras, a także ułatwi
Ci wykonywanie wyrobów blacharskich z zastosowaniem obróbki plastycznej na zimno
i na gorąco oraz ocenę ich jakości.

W poradniku zamieszczono:

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

−

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

−

Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie
się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia,
które zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń.
Przed ćwiczeniami zamieszczono pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do ich
wykonania. Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując
sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza,
ż

e opanowałeś materiał albo nie.

−

Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.

−

Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwi Ci pogłębienie nabytych umiejętności.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Jednostka modułowa: Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami

obróbki plastycznej i cieplnej, której treści teraz poznasz stanowi jeden z elementów modułu
721[01].Z1.05 „Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki
plastycznej i cieplnej” i jest oznaczona na zamieszczonym schemacie na stronie 4.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

721[01].Z1

Technologie robót blacharskich

721[01].Z1.01

Posługiwanie się podstawowymi pojęciami

z zakresu blacharstwa

721[01].Z1.02

Wykonywanie elementów i przedmiotów

z blachy z zastosowaniem narzędzi ręcznych

721[01].Z1.04

Wykonywanie elementów

i przedmiotów z blachy

z zastosowaniem operacji

mechanicznej obróbki

skrawaniem

721[01].Z1.03

Wykonywanie elementów

i przedmiotów z blachy

z zastosowaniem maszyn

i urządzeń

721[01].Z1.05

Wykonywanie elementów

i przedmiotów z blachy

metodami obróbki plastycznej

i cieplnej

721[01].Z1.06

Wykonywanie nierozłącznych

połączeń blach

721[01].Z1.07

Wykonywanie montażu

i demontażu elementów

i zespołów blacharskich

721[01].Z1.07

Wykonywanie konserwacji

i naprawy elementów

i konstrukcji z blachy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznawać podstawowe materiały budowlane,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu blacharstwa,

−

dobierać materiały i sprzęt do robót blacharskich,

−

odczytywać dane z dokumentacji technicznej,

−

sporządzać szkice robocze z obmiaru,

−

wykonywać podstawowe operacje blacharskie sposobem ręcznym,

−

wykonywać różne przedmioty z blachy z użyciem narzędzi ręcznych,

−

stosować podstawowe przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozróżnić procesy obróbki blachy na zimno i na gorąco,

–

scharakteryzować proces obróbki cieplnej blach,

–

określić właściwości blach przewidzianych do obróbki cieplnej,

–

dobrać narzędzia ręczne i mechaniczne, przyrządy pomiarowe, maszyny i urządzenia
do wykonywania prac blacharskich z wykorzystaniem obróbki plastycznej i cieplnej,

–

scharakteryzować budowę i działanie urządzeń do obróbki plastycznej,

–

zaplanować procesy kształtowania blach z zastosowaniem obróbki plastycznej,

–

przygotować blachy do obróbki plastycznej,

–

zorganizować stanowisko do wykonywania obróbki cieplnej i plastycznej zgodnie
z wymaganiami ergonomii,

–

wykonać prace blacharskie z zastosowaniem obróbki plastycznej,

–

dokonać konserwacji urządzenia do obróbki plastycznej,

–

dobrać środki ochrony indywidualnej do wykonywanej pracy,

–

określić zagrożenia związane z wykonywaniem operacji obróbki cieplnej i plastycznej,

–

posłużyć się dokumentacją technologiczną,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska podczas wykonywania pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Obróbka plastyczna na zimno i na gorąco

4.1.1. Materiał nauczania

Definicja obróbki plastycznej.

Obróbka plastyczna polega na wywołaniu w materiale (blasze) odkształceń plastycznych

tzn. takich, które nie ustępują po ustaniu działania siły je wywołującej. Odkształcenia trwale
plastyczne powodują zmiany w strukturze materiału, a co za tym idzie zmianę jego
właściwości fizykochemicznych.

W procesie obróbki plastycznej wykonuje się blachy, naczynia blaszane, elementy osłon,

obróbki blacharskie w budownictwie, przemyśle samochodowym itp.
Zalety procesów obróbki plastycznej.

Do najważniejszych zalet procesów obróbki plastycznej zaliczymy:

−

oszczędność materiału. Ilości materiału w półfabrykacie i gotowym elemencie
są praktycznie takie same,

−

wysokie własności mechaniczne i użytkowe elementów poddanych procesom obróbki

−

plastycznej,

−

krótki czas wykonania elementu,

−

oszczędność i trwałość narzędzi,

−

wysoka powtarzalność wyrobów.

Klasyfikacja procesów obróbki plastycznej.

W skład procesów obróbki plastycznej wchodzą:

−

walcownictwo,

−

ciągarstwo,

−

kuźnictwo,

−

prasownictwo.
Walcownictwo i kuźnictwo zaliczamy do procesów obróbki plastycznej na gorąco.
Kuźnictwo zwane inaczej kowalstwem polega na wykonywaniu przedmiotów
użytkowych ze stali lub innych metali metodą kucia.
Wyróżnimy następujące metody kucia:

−

swobodne,

−

kształtowe,

−

matrycowe.
Dodatkowo kucie dzielimy na ręczne – wykonywane za pomocą specjalnych młotów

na kowadłach i mechaniczne – wykonywane na specjalnych maszynach kuźniczych.

Kucie ręczne odbywa się najczęściej na gorąco. Po nagrzaniu materiału do odpowiedniej

temperatury nadaje mu się pożądany kształt za pomocą rozmaitych narzędzi. Narzędzia
kowalskie przedstawia rysunek 1 oraz 2.

Do podstawowych operacji kowalskich zalicza się:

−

przecinanie – odbywa się na kowadle za pomocą przecinaków i podcinek,

−

przebijanie – odbywa się na kowadle lub dziurownicy,

−

wydłużanie – wykonuje się młotkiem lub żłobnikiem,

−

spęczanie – polega na zwiększaniu przekroju poprzecznego elementu kosztem długości,

−

wyginanie,

−

odsadzanie – zmniejszenie grubości materiału na końcu,

−

zgrzewanie – łączenie stali o małej zawartości węgla.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Narzędzia kowalskie i ich zastosowanie: a) przecinak, b) podcinka, c) zastosowanie podcinki,

d) przebijaki, e) trzpienie, f) podsadzki, g) nadstawki, h) żłobniki, i) odsadzak, j) foremniki [2 s. 328].

Kucie kształtowe realizuje się przy pomocy różnego rodzaju podsadzek, form, nadstawek

i foremników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Narzędzia kowalskie i ich zastosowanie: k) gładziki, l) kowadło na pieńku, ł) dziurownica (płytka

kowalska), m) kleszcze [2 s. 329].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowe operacje kowalskie przedstawione zostały na rysunku 3 i 5.

Rys. 3. Wydłużanie na kowadle z użyciem żłobnika: a) wydłużanie za pomocą żłobnika, b) poszerzanie za
pomocą żłobnika, c) poszerzanie płaskownika rabem młotka, d) wygładzanie gładzikiem kowalskim [2 s. 330].

Materiał do nagrzewania nagrzewa się w ogniskach kowalskich lub w piecach.
Nowocześniejszą formą nagrzewanie jest nagrzewanie oporowe za pomocą prądu

elektrycznego. Stale narzędziowe nagrzewa się dwuetapowo.

Schemat ogniska kowalskiego pokazany jest na rysunku 4.

Rys. 4. Ognisko kowalskie [2 s. 332].

Temperaturą kucia nazywa się temperaturę powierzchni materiału w chwili jego wyjęcia

z pieca. Temperaturę kucia stali określa się w przybliżeniu na podstawie barwy żarzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Temperatury żarzenia podstawowych metali podaje tabela 1.

Tabela 1. Graniczne temperatury nagrzewania i kucia [2 s. 335].

Graniczne temperatury w °C

Nagrzewanie

Kucie

Materiał

Temperatury

Barwa żarzenia

Temperatury

Barwa żarzenia

Stal
konstrukcyjna:

−

miękka

−

twarda

Stal
narzędziowa
węglowa:

−

N4E–N8

Brąz

700–750
680–700

680–700

550–600

wiśniowo-
czerwona
wiśniowa

wiśniowa

ciemnobrązowa

1150–850
1050–950

1050–850

ok. 500

jasnożółta
ż

ółtoczerwona

czerwonożółta

jasnopomarańczowa

Rys. 5. Operacje kowalskie: a) spęczanie sworznia na końcu, b) spęczanie sworznia na środku, c) wyginanie na

rogu kowadła, d) wyginanie na krawędzi kowadła, e) zgrzewanie stykowe (doczołowe), f) zgrzewanie
krawędzi na zakładkę, g) zgrzewanie w klin [2 s. 331].

Kucie mechaniczne (maszynowe) polega na tym, że nacisk na materiał wywoływany

poprzez uderzenie części roboczej (ruchomej) maszyny. Do maszyn tych zaliczamy prasę,
kuźniarke, młot mechaniczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kucie na prasach nazywa się prasowaniem, jednak najczęściej do kucia mechanicznego

używa się młotów mechanicznych o różnym napędzie. Na rysunku 6 przedstawiono schemat
młota sprężynowego.

Rys. 6. Młot sprężynowy [2 s. 333].

Kucie mechaniczne podzielić można także na swobodne i matrycowe. Swobodne polega

na uderzaniu w materiał niczym nie ograniczony – swobodnie spoczywający na podstawie
maszyny, natomiast kucie matrycowe polega na uderzaniu w materiał, który spoczywa
w wykroju matrycy.

Matryca składa się z dwóch części oddającej kształt wyrobu. Część dolna matrycy

spoczywa na stole prasy natomiast część górna zamocowana jest do suwaka i jest ruchoma.

Kucie odbywa się poprzez uderzenie górnej części ruchomej w materiał. Kucie

matrycowe obrazuje rysunek 7.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. Kucie matrycowe [2 s. 333].

W odniesieniu do blachy ma zastosowanie proces prasowania (pozostałe procesy dotyczą brył).
Prasownictwo elementów płaskich (blaszanych) nazywamy tłocznictwem.
Jeżeli procesy tłoczenia naruszają spójność materiału wówczas mówimy o wykrawaniu,

ręcznym lub mechanicznym. Oba te rodzaje dzielimy na:

−

odcinanie,

−

wycinanie,

−

dziurowanie,

−

przycinanie,

−

okrawanie,

−

nacinanie,

−

rozcinanie.
Wykrawanie mechaniczne wykonuje się na prasach za pomocą wykrojników. Schemat

wykrojników pokazuje rysunek 8.

Jeżeli zaś proces nie narusza spójności materiału, to mamy do czynienia

z kształtowaniem.

Kształtowanie płytkie to gięcie, które z kolei dzieli się na:

−

wyginanie,

−

zaginanie,

−

zwijanie,

−

zawijanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Wykrojniki: a) bez prowadzenia, b) z prowadzeniem słupowym. 1 i 2 – słupy, 3 – głowica, 4 –stempel,

5 – płyta tnąca [2 s. 335].

Natomiast kształtowanie głębokie to ciągnienie, dzielące się na:

−

wytłaczanie,

−

przetłaczanie.

Ponadto do procesów kształtowania zaliczamy:

−

skręcanie,

−

profilowanie,

−

prostowanie,

−

wygniatanie,

−

dotłaczanie,

−

obciąganie,

−

wywijanie,

−

obciskanie,

−

rozpęczanie,

−

wybijanie,

−

wyoblanie,

−

zgniatanie.

Walcownictwo polega na nadawaniu kształtu stali za pomocą obracających się walców,

między którymi przechodzi kształtowany materiał.

W wyniku walcowania otrzymuje się taśmy, folie, blachy, pręty, rury, płaskowniki,

kształtowniki, koła zębate, gwinty, wielowypusty i inne elementy.

Proces walcowania może odbywać się na zimno lub gorąco.

Sposoby walcowania gwintów pokazuje rysunek 9.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Walcowanie gwintu: a) szczękami, b) rolkami. [2 s. 339].

Dodatkowo obróbkę plastyczną dokonywaną w temperaturze niższej od temperatury

rekrystalizacji (odbudowy struktury materiału) nazywamy obróbką plastyczną na zimno.
Jeżeli temperatura materiału jest wyższa od temperatury rekrystalizacji, wówczas mamy
do czynienia z obróbką plastyczną na gorąco.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega obróbka plastyczna?
2. Jak scharakteryzujesz odkształcenia plastyczne?
3. Jakie znasz zalety obróbki plastycznej?
4. Jakie podstawowe procesy wchodzą w skład obróbki plastycznej?
5. Jak nazywamy prasownictwo elementów z blach?
6. Jak dzielimy procesy tłoczenia?
7. Jak nazywamy proces tłoczenia naruszający spójność materiału?
8. Do jakiego rodzaju obróbki plastycznej zaliczymy kształtowanie?
9. Przy jakiej temperaturze odbywa się obróbka plastyczna na zimo?
10. Przy jakiej temperaturze odbywa się obróbka plastyczna na gorąco?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj w formie pisemnej nazwy poszczególnych operacji obróbki plastycznej

do odpowiedniej kategorii zawierającej dany rodzaj operacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zapoznać się z zapisanymi nazwami operacji obróbki plastycznej,
5) przyporządkować nazwom poszczególnych operacji kategorie, do której należą,
6) zapisać przyporządkowanie operacji na kartce papieru
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze z wypisanymi nazwami operacji obróbki plastycznej,

–

arkusze z wypisanymi nazwami kategorii operacji obróbki plastycznej,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca podziału operacji obróbki plastycznej.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i nazwij poszczególne procesy obróbki plastycznej widoczne na filmie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć film prezentujący różne procesy obróbki plastycznej,
2) zapisać charakterystyczne operacje widoczne na filmie,
3) nadać nazwy poszczególnym operacjom,
4) nazwy operacji zapisać w notatniku,
5) zaprezentować efekt swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

film instruktażowy pokazujące różne procesy i operacje obróbki plastycznej,

–

instrukcja ze specyfikacją (krótka charakterystyką) poszczególnych procesów,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca procesów obróbki plastycznej.

Ćwiczenie 3

Ustal rodzaj procesu zastosowanego do wykonania udostępnionego przez nauczyciela

wyrobu blacharskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) obejrzeć udostępniony wyrób blacharski (element tłoczony, zwinięty itp.),
5) wypisać w notatniku, jakie operacje zastosowano do wykonaniu danego wyrobu,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz z wyszczególnionymi operacjami obróbki plastycznej,

–

przybory do pisania, notatnik

–

wyroby blacharskie wykonane z zastosowaniem jednej lub dwóch operacji obróbki
plastycznej,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca procesów obróbki plastycznej.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić definicję obróbki plastycznej?

2) wymienić rodzaje procesów obróbki plastycznej?

3) ustalić rodzaj procesu na podstawie gotowego wyrobu?

4) omówić klasyfikację procesów obróbki plastycznej?

5) określić temperaturę graniczną obróbki plastycznej na zimno

i gorąco?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Procesy i operacje tłoczenia

4.2.1. Materiał nauczania

Proces tłoczenia jest zaliczany do obróbki plastycznej i może być wykonywany na zimno

lub na gorąco. Podczas tłoczenia poddaje się blachę naciskowi za pomocą specjalnych
urządzeń zamocowanych w prasach. Na skutek wywołanego nacisku blacha doznaje trwałych
odkształceń.

Proces tłoczenia dzieli się na operacje:

−

cięcie (wykrawanie),

−

kształtowanie.

Cięcie to operacja naruszająca spójność materiału. Cięcie wykonuje się na prasach.

W zależności od układu wycinanego elementu w materiale możemy rozróżnić

następujące operacje cięcia:

−

wykrawanie – cięcie blachy na prasach z użyciem wykrojników,

−

odcinanie – oddzielenie przedmiotu wzdłuż linii otwartej okalającej przedmiot,

−

dziurkowanie – oddzielenie materiału wzdłuż linii zamkniętej, przy czym odpad powstaje
wewnątrz linii cięcia,

−

wycinanie – oddzielenie materiału wzdłuż linii zamkniętej, przy czym odpad powstaje
na zewnątrz linii cięcia,

−

okrawanie – oddzielenie brzegowych skrawków materiału,

−

przycinanie – oddzielenie elementu od materiału, gdy linia cięcia nie jest zamknięta,
a oddzielona część jest odpadem,

−

nacinanie – przecinanie materiału bez całkowitego oddzielania,

−

rozcinanie – podział materiału na części,

−

wygładzanie – oddzielenie niewielkiego nadmiaru materiału od uprzednio wyciętego
elementu w celu utworzenia równych krawędzi i dokładnych wymiarów.
Operacja

cięcia

może

być

wykonana

nożycami

gilotynowymi,

stołowymi

lub krążkowymi. Ciąć można także na prasie z zamocowanymi wykrojnikami. Przebieg cięcia
na prasie pokazano na rysunku 10.

Rys. 10. Przebieg cięcia na prasie: 1 – stempel, 2 – matryca tnąca [1, s. 109].

Gięcie to kształtowanie blachy w jednej płaszczyźnie. Rozróżnia się cztery zasadnicze

rodzaje gięcia:

−

wyginanie – jest to zginanie materiału przy jego podparciu na dwóch krawędziach,
realizuje się je na prasach. Przy wyginaniu po cofnięciu nacisku prasy materiał wykazuje
pewne, niewielkie odgięcie powrotne – jest to sprężynowanie materiału, dlatego też, aby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uzyskać założony kąt zagięcia należy materiał zgiąć pod katem mniejszym. Proces
wyginania obrazuje rysunek 11.

Rys. 11. Przebieg wyginania: I, II, III – kolejne etapy wyginania [1 s. 112].

−

zaginanie wykonuje się na materiale, który jest jednym końcem zamocowany.
W blacharstwie zaginanie można wykonywać ręcznie w imadle lub na dwurogu dłuższe

elementy zaginamy na krawędziarce – długość linii gięcia do 3 m. Gięcie blachy za pomocą
krawędziarki pokazano na rysunku 12.

Rys. 12. Gięcie blachy na krawędziarce [1, s. 77].

−

zwijanie jest to zaginanie po okręgu na całej szerokości materiału. Blachę zwijamy
ręcznie lub za pomocą zwijarki trój- bądź czterowalcowej. Sposoby zwijania pokazano
na rysunku 13.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 13. Sposoby zwijania blach: a), b), e) – ręczne na drewnianej belce, c) – na dwurogu, d) – na drewnianych

listwach (dotyczy blach grubych), f) – na zwijarce trójwalcowej [1 s. 79].

−

Zawijanie jest to gięcie kołowe na części szerokości materiału.
W wyniku zawijania powstaje zwój. W blacharstwie zwoje wykonuje się najczęściej przy

blacharskich obróbkach budowlanych, gdzie zwój najczęściej pełni funkcję kapinosa, a także
usztywnia krawędź blachy. Wykonywanie zwojów odbywa się sposobem ręcznym
na zwojarkach. Różne rodzaje zwojów pokazano na rysunku 14.

Rys. 14. Rodzaje zwojów [1, s. 80].

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak scharakteryzujesz proces tłoczenia?
2. Na jakie podstawowe operacje dzieli się proces tłoczenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Jak scharakteryzujesz operację cięcia?
4. Jakie operacje cięcia można wyróżnić, w zależności od układu wycinanego elementu

w materiale?

5. Jakimi narzędziami wykonuje się operacje cięcia?
6. Co określamy pod pojęciem gięcia?
7. W jaki sposób wykonujemy wyginanie blachy?
8. W jaki sposób wykonujemy zaginanie blachy?
9. W jaki sposób wykonujemy zawijanie blachy?
10. W jaki sposób wykonujemy zwijanie blachy?
11. Jakimi narzędziami wykonujemy podstawowe operacje gięcia?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj odcięcie wyrobu blacharskiego, z arkusza blachy stalowej ocynkowanej

0,5 mm, według załączonej dokumentacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z rysunkiem technicznym,
5) wytrasować element na blasze,
6) odciąć element,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rysunek techniczny przedstawiający wycinany element,

−

narzędzia traserskie (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),

−

młotek ślusarski 500 g,

−

nożyce ręczne do blachy prawe i lewe,

−

przecinaki blacharskie (zwykłe i z poszerzonym ostrzem),

−

miara składana lub zwijana,

−

blacha stalowa ocynkowana,

−

przybory do pisania, notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca odcinania elementów z blachy.

Ćwiczenie 2

Wykonaj dziurkowanie w blasze stalowej czarnej 0,5 mm wg załączonego schematu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) zgodnie z dokumentacją, wytrasować miejsca wykonywania otworów,
6) wykonać otwory o żądanej średnicy,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja techniczna do zadania (schemat rozmieszczenia otworów w arkuszu blachy
z podaniem odległości od krawędzi, rozstawu i średnic),

−

kleszcze do otworów,

−

przebijaki (komplet średnic),

−

narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),

−

młotek ślusarski 500 g,

−

blacha stalowa czarna 0,5 mm,

−

przybory do pisania, notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca dziurkowania elementów z blachy.

Ćwiczenie 3

W blasze miedzianej wytnij otwory o średnicy Φ 10 mm według udostępnionego przez

nauczyciela schematu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wytrasować miejsca wykonywania otworów,
6) wyciąć otwory o żądanej średnicy,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja techniczna do zadania (schemat rozmieszczenia otworów w arkuszu blachy
z podaniem odległości od krawędzi, rozstawu i średnic itp.),

−

wycinaki do otworów (komplet średnic)

−

narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),

−

młotek ślusarski 500 g,

−

blacha miedziana 0,5 mm,

−

przybory do pisania, notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania otworów w blasze miedzianej.

Ćwiczenie 4

Wykonaj okrawanie wcześniej wytrasowanego okręgu o średnicy Φ 200 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wykonać operację okrawania,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

nożyce ręczne do blachy prawe i lewe,

–

arkusz blachy (dowolnego rodzaju) o grubości 0,5 mm o wymiarach 200x200 mm
z wytrasowanym centralnie okręgiem o średnicy Φ 200 mm,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca okrawania elementów z blachy.

Ćwiczenie 5

Wykonaj zagięcie, do kąta prostego, na krawędziarce blachy stalowej ocynkowanej

0,5 mm wzdłuż wytrasowanej linii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wytrasować linię prostą o długości ok. 50 cm (przez cały arkusz blachy)
6) wykonać operację zaginania,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

krawędziarka przelotowa,

–

arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x250 mm i grubości 0,5 mm,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania zagięć na krawędziarce blachy stalowej
ocynkowanej.

Ćwiczenie 6

Wykonaj usztywnienie krawędzi blachy poprzez wykonanie zwoju (zwijanie).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) umieścić blachę w zawijarce,
6) wykonać operację zaginania,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zwojarka stołowa,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x550 mm i grubości 0,5 mm,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania zwojów.

Ćwiczenie 7

Z blachy stalowej ocynkowanej wykonaj odcinek rury spustowej o średnicy 100 mm

i długości 1000 mm (wg załączonej dokumentacji). Połączenie (wzdłuż tworzącej) wykonaj
jako zakład podwójny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) zapoznać się z dokumentacją do zadania,
6) wyliczyć wymiary arkusza blachy potrzebnej do wykonania rury,
7) wytrasować rozwinięcie rury spustowej,
8) wykonać operację zwijania,
9) brzegi rury ukształtować tak, aby możliwe było połączenie na rąbek leżący pojedynczy,
10) połączyć brzegi i zaklepać równomiernie rąbek,
11) zaprezentować efekt swojej pracy,
12) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna dotycząca wykonania rury,

–

krawędziarka,

–

zwijarka trójwalcowa,

–

nożyce stołowe,

–

młotek blacharski,

–

narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),

–

miara zwijana lub składana,

–

dwuróg,

–

arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x1000 mm i grubości 0,5 mm,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania rur z blachy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 8

Sporządź zapotrzebowanie na materiał do wykonania pojemnika z blachy

przedstawionego w dokumentacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) uważnie przestudiować dokumentację techniczną (rysunek),
4) ustalić zewnętrzne gabaryty pojemnika w rozwinięciu,
5) ustalić minimalny wymiar arkusza blachy,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna przedstawiająca sposób wykonania pojemnika,

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca sporządzania zapotrzebowania na materiały.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować proces tłoczenia?

2) dokonać podziału procesu tłoczenia?

3) omówić operacje cięcia?

4) wymienić rodzaje operacji cięcia?

5) scharakteryzować operacje gięcia?

6) wykonać operacje zaginania blachy?

7) wykonać operacje zwijania blachy?

8) wykonać operacje zawijania blachy?

9) rozróżnić operacje zwijania i zawijania?

10) wykonać proste przedmioty z zastosowaniem operacji cięcia

i gięcia blachy?

11) ustalić ilość potrzebnego materiału do wykonania wyrobu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Prasy

4.3.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne.

Prasy to maszyny służące do plastycznej obróbki blachy poprzez wywieranie nacisku.

Każda prasa składa się z nieruchomego korpusu i części ruchomej – suwaka. Suwak

porusza się w prowadnicach korpusu w górę i w dół; przy czym ruchem roboczym jest
z reguły ruch w dół, w czasie, którego suwak wywiera nacisk na materiał.

W zależności od rodzaju napędu prasy dzielimy na mechaniczne, hydrauliczne,

elektromagnetyczne i pneumatyczne.
Prasy mechaniczne ręczne i nożne.

Ruch suwaka odbywa się za pomocą śrub lub przekładni poruszanych siłą mięśni:

−

ręczna prasa śrubowa – o sile nacisku 0,04–0,2 MN (4–20 ton). Używana jest do cięcia
i gięcia blachy o grubości do 1 mm,

−

ręczne prasy dźwigniowe – nacisk do 0,01 MN (1 tona). W robotach blacharskich
służą do dziurkowania blach przed nitowaniem czy wyginania drobnych elementów
z cienkiej blachy,

−

prasy nożne o nacisku do 0,01 MN (ok. 1 tony). Używane w blacharstwie do robót
pomocniczych.

Prasy mechaniczne silnikowe.

Ruch suwaka wywoływany jest poprzez silnik:

−

prasy mimośrodowe – o nacisku do 12 MN (1200 ton) przeznaczone są do operacji
wykrawania i gięcia,

−

prasy śrubowe (cierne) 0,15–5 MN (15–500 ton) – stosowane do gięcia, dotłaczania,
prostowania,

−

prasy podwójnego działania (prasy cięgnowe) – służą do głębokiego tłoczenia elementów
o kształtach skomplikowanych,

−

prasy kolanowe – 0,75–4 MN (75–400 ton) mają zastosowanie wszędzie tam, gdzie
potrzebny jest duży nacisk przy małym skoku suwaka, a więc przy operacjach
wymagających precyzji. Wykonuje się nimi operacje wybijania, kalibrowania,
dotłaczania itp.,

−

prasy korbowe ramowe o nacisku do 16 MN (1600 ton), przeznaczone są do operacji
wykrawania, gięcia, ciągnienia itp.,

Prasy hydrauliczne.

Wykorzystują prawo Pascala. Ruch suwaka, nazywanego tu nurnikiem wywoływany jest

przez ciśnienie cieczy roboczej (wody lub oleju).

−

Pojedynczego działania o nacisku 0,5–50 MN (50–5000 ton) służą do płytkiego tłoczenia
blach na zimno,

−

Podwójnego działania o nacisku suwaka ciągowego 0,75–30 MN, gdzie nacisk suwaka
dociskowego wynosi zwykle 20–100% nacisku suwaka ciągowego. Służą do tłoczenia
blach na zimno, kiedy zachodzi wymóg unieruchomienia obrzeża blachy.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Do czego służą prasy?
2. Z jakich elementów składa się każda prasa?
3. Jak nazywa się element ruchomy każdej prasy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Jak nazywa się element nieruchomy każdej prasy?
5. Jak dzielimy prasy w zależności od rodzaju napędu?
6. Co wywołuje ruch suwaka w prasach mimośrodowych?
7. Co wprawia w ruch suwak prasy mechanicznej ręcznej?
8. Jaką nazwę nosi suwak prasy hydraulicznej?
9. Jaką zasadę wykorzystują w działaniu prasy hydrauliczne?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz rodzaj prasy do wykonywanej za jej pomocą operacji tłoczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajami procesów tłoczenia,
4) zapoznać się z rodzajami pras,
5) zapoznać się z listą blach (rodzaj i grubość),
6) dobrać rodzaj prasy do odpowiedniego procesu,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik, przybory do pisania

–

lista procesów tłoczenia np. „tłoczenie głębokoprofilowe”

–

lista rodzajów blach,

–

lista pras,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj poszczególne prasy do odpowiednich kategorii, z uwagi na sposób

wywoływania ruchu suwaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajami pras,
4) zapoznać się z klasyfikacją pras,
5) dokonać przyporządkowania pras do kategorii,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lista pras,

–

zestaw kategorii podziału pras, np. prasy hydrauliczne, mechaniczne ręczne itp.,

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.

Ćwiczenie 3

Uszereguj prasy pod względem siły wywieranego przez suwak nacisku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z listą pras,
4) zapoznać się z listą sił wywieranych przez suwak,
5) przyporządkować nacisk rodzajowi prasy,
6) uszeregować prasy rosnąco pod względem siły wywieranego nacisku,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lista pras,

–

uszeregowanie nacisków, np. od wartości najmniejszej do największej,

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować cel stosowania pras?

2) wyszczególnić podstawowe elementy budowy każdej prasy?

3) wymienić rodzaje pras w zależności od zastosowanego

w nich napędu?

4) dokonać doboru prasy do procesu technologicznego?

5) omówić zasadę działania prasy hydraulicznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Obróbka cieplna

4.4.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne.

Obróbka cieplna jest procesem technologicznym polegającym na nagrzaniu

(jednorazowym lub kilkukrotnym) metalu do wymaganej temperatury, a następnie na jego
ochłodzeniu.

Na skutek zabiegów obróbki cieplnej dochodzi do zmiany struktury metalu, co pociąga

za sobą zmianę właściwości fizycznych i mechanicznych próbki.

Do głównych rodzajów obróbki cieplnej zaliczamy: wyżarzanie, hartowanie,

odpuszczenie, przesycanie i starzenie.
Obróbka cieplna blach.

Podstawowym zabiegiem stosowanym przy obróbce blach jest wyżarzanie. Przeprowadza

się je w celu:

−

nadania plastyczności blachom twardym i sprężystym np. po walcowaniu lub tłoczeniu,

−

pozbawienia gotowych wyrobów blaszanych naprężeń wewnętrznych powstających
w procesach obróbki plastycznej lub cieplnej.

Powrót do pierwotnych własności materiału nazywamy zdrowieniem (nawrotem).

W stosunku do blach stalowych stosujemy następujące rodzaje wyżarzania:

−

wyżarzanie zmiękczające – polega na nagrzaniu blachy do temperatury 600–650˚C
i utrzymaniu w tej temperaturze przez dłuższy czas lub podgrzewa się blachę do temp.
740˚C, chłodzi do 680˚C i ponownie nagrzewa do 740˚C. Niezależnie od sposobu
podgrzewania chłodzi się blachę wraz ze stygnącym piecem, a potem na powietrzu,

−

wyżarzanie normalizujące – polega na podgrzaniu do temperatury 770–920˚C,
przetrzymaniu w tej temperaturze (wygrzaniu) i powolnym studzeniu na powietrzu,

−

wyżarzanie rekrystalizujące – polega na nagrzaniu blachy do temperatury 600–700˚C
wygrzaniu przez krótki czas a następnie chłodzeniu z dowolną szybkością,
Zmiany zachodzące w ziarnistej strukturze stali podczas wyżarzania rekrystalizującego
uwidacznia rysunek 15.

Rys. 15. Wpływ wyżarzania rekrystalizującego na strukturę materiału poddanego zgniotowi: a) materiał

zgnieciony, b) faza przejściowa rekrystalizacji, c) odbudowanie komórki rekrystalizacji [2, s. 221].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wyżarzanie odprężające – polega na podgrzaniu stali do temperatury 400–500˚C
wygrzaniu w tej temperaturze przez kilka godzin i ochłodzeniu (zwykle ze stygnącym
piecem).

Wyżarzanie blach miedzianych i mosiężnych przeprowadza się w celu usunięcia skutków

zgniotu i umożliwienia dalszej obróbki. Wyżarzanie blach mosiężnych i miedzianych
przeprowadza się w temperaturze 600–700˚C i wygrzewa przez 0,5–1 godz. Blachy
miedziane chłodzi się w wodzie (aby usunąć zgorzelinę) a mosiężne na powietrzu.

Blachy ze stopów aluminium poddaje się wyżarzaniu zmiękczającemu, które polega

na nagrzaniu do temperatury 330–450˚C, wygrzaniu w tej temperaturze i ochłodzeniu
lub utwardzaniu dyspersyjnym, polegającym na zastosowaniu operacji przesycania i starzenia.

Hartowanie polega na nagrzaniu stali do temperatury ok. 900˚C, wygrzaniu w celu

osiągnięcia temperatury przez cały przekrój materiału, a następnie szybkim ochłodzeniu
w wodzie, oleju lub strumieniu sprężonego powietrza. W wyniku hartowania otrzymuje się
stal o wysokiej twardości. Sposób chłodzenia hartowanych wyrobów pokazuje rysunek 16.

Rys. 16. Zanurzanie i poruszanie przedmiotów podczas hartowania [2, s. 216].

Miedź nie podlega procesowi hartowania.

Odpuszczanie stosuje się do przedmiotów uprzednio zahartowanych w celu usunięcia

naprężeń powstających w materiale podczas hartowania. Odpuszczenie polega na nagrzaniu
przedmiotu do temperatury nie wyższej niż 723˚C, wygrzaniu w tej temperaturze, a następnie
powolnym chłodzeniu na powietrzu, w oleju lub w wodzie. W zależności od temperatury
nagrzania rozróżniamy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

odpuszczanie niskie – 150–250˚C,

−

odpuszczanie średnie – 250–500˚C,

−

odpuszczanie wysokie – 500–650˚C.

Urządzenia do obróbki cieplnej.

Do nagrzewania elementów poddawanych obróbce cieplnej służą piece hartownicze.

Z uwagi na rodzaj czynnika grzejnego rozróżniamy piece gazowe, elektryczne i z kąpielą.

Schemat urządzenia do nagrzewania elementów w kąpieli solnej pokazuje rysunek 17.

Rys. 17. Schemat urządzenia do nagrzewania przedmiotów w kąpieli solnej [2, s. 215].

Często spotykanym rodzajem pieca jest piec gazowy o budowie muflowej. Mufla jest

to zamknięta komora, ogrzewana od zewnątrz, w której umieszcza się przedmiot poddawany
nagrzewaniu. Schemat pieca muflowego pokazuje rysunek 18.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 18. Schemat pieca muflowego [2, s. 214].

Do studzenia służą wanny hartownicze. Wykonuje się je z blachy stalowej, czasem

z podwójnym płaszczem, w którym płynie woda (wanny olejowe).
Do przenoszenia gorących elementów służą szczypce.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń wykonania.

1. Co to jest obróbka cieplna?
2. Jakie procesy wchodzą w skład obróbki cieplnej?
3. W jakim celu przeprowadzamy wyżarzanie?
4. Jakie znasz rodzaje wyżarzania?
5. Jak chłodzi się wyżarzane blachy miedziane?
6. Na czym polega hartowanie?
7. W jakim celu wykonujemy odpuszczanie?
8. Jakie znasz rodzaje pieców hartowniczych?
9. Co to jest mufla?

10. Jakie urządzenia służą do studzenia gorących wyrobów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj proces wyżarzania międzyoperacyjnego przy tłoczeniu wyrobów z blachy

stalowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajem obróbki plastycznej wyrobu (opisem),
4) ustalić rodzaj wyżarzania,
5) zapisać ustalenia w notatniku,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opis przedmiotu (sposób użytkowania) i opis sposobu przeprowadzenia obróbki
za pomocą tłoczenia (instrukcja),

–

wykaz operacji wyżarzania,

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wyżarzania.

Ćwiczenie 2

Wykonaj hartowanie przygotowanego wcześniej przedmiotu (np.: przecinaka, punktaka).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca,
5) przeprowadzić operację nagrzewania,
6) przeprowadzić operację studzenia,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stanowisko do hartowania (piec, wanna),

–

szczypce hartownicze,

–

rodki ochrony osobistej (fartuch i rękawice skórzane, okulary),

–

elementy do hartowania,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca hartowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj odpuszczenie uprzednio zahartowanego elementu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stanowisko do hartowania (piec),

–

szczypce hartownicze,

–

rodki ochrony osobistej (fartuch i rękawice skórzane, okulary),

–

hartowane wyroby,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca hartowania.

Ćwiczenie 4

Dokonaj oceny jakości zahartowanego i odpuszczonego przedmiotu, poprzez dokonanie

szeregu prób, a następnie wypełnij dokumentację opisową wg otrzymanego od nauczyciela
wzoru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) dokonać próby zarysowania przedmiotu (np. pilnikiem),
5) kilkakrotnie użyć przedmiotu zgodnie z jego przeznaczeniem,
6) ocenić stan przedmiotu po dokonaniu prób,
7) zakwalifikować przedmiot jako wykonany prawidłowo, bądź nieprawidłowo,
8) sporządzić dokumentację opisową przedmiotu wg załączonego wzoru,
9) zaprezentować efekt swojej pracy,
10) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół warsztatowy z imadłem,

−

pilniki do metalu, twarde rysiki(najlepiej widiowe),

−

młotek ślusarski,

−

wzór dokumentacji opisowej (wypełniona karta)

−

czysty blankiet dokumentacji opisowej (niewypełniony),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wzór dokumentacji opisowej (wypełniony),

−

notatnik, przybory do pisania,

−

zahartowany przedmiot np. punktak, rysik, przecinak itp.,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca oceny przedmiotów hartowanych.

Ćwiczenie 5

Wykonaj obróbkę cieplną drutu stalowego polegającą na przeprowadzeniu wyżarzania

zmiękczającego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca,
5) przeprowadzić operację nagrzewania,
6) przeprowadzić operację studzenia,
7) ocenić skuteczność wykonanego wyżarzania,
8) zaprezentować efekt swojej pracy,
9) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stanowisko do hartowania (piec),

–

szczypce hartownicze,

–

rodki ochrony osobistej (fartuch skórzany, rękawice, okulary),

–

drut stalowy Φ 1–3 mm (sztywny, sprężysty).

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca wyżarzania.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) omówić cel stosowania obróbki cieplnej?

2) rozróżnić rodzaje obróbki cieplnej?

3) dobrać odpowiedni rodzaj obróbki cieplnej, w zależności

od pożądanego efektu?

4) ocenić skuteczność zastosowanych zabiegów obróbki cieplnej?

5) wykonać operację hartowania stali?

6) wykonać operację odpuszczania zahartowanego elementu?

7) wykonać operację wyżarzania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Wpływ zabiegów cieplnych na właściwości i strukturę blach

4.5.1. Materiał nauczania

Podczas obróbki plastycznej na zimno (np. tłoczenia) materiał doznaje szeregu zmian

strukturalnych. Tłoczenie lub prasowanie powoduje zmniejszenie przekroju materiału,
a to z kolei odbywa się poprzez zgniecenie ziaren tworzących strukturę stali.

Stal utwardza

się, staje się sprężysta (mniej plastyczna) i w związku z tym mniej podatna na dalsze zabiegi
obróbki plastycznej. Stal poddana zgnieceniu wykazuje większą twardość. Operacje obróbki
plastycznej wprowadzają do wnętrza struktury ziarnistej stali naprężenia wewnętrzne.
W skrajnych przypadkach powstające wewnątrz materiału naprężenia powodują krzywienie
się blach, a nawet ich pękanie podczas dalszej obróbki. Zmiany w budowie wewnętrznej stali
pod wpływem obróbki plastycznej na zimno nazywa się umocnieniem.

Bezpośrednią przyczyną umocnienia jest zgniot, którego miarą wielkości jest stopień

zgniotu. Określa się go jako względny ubytek wielkości przekroju, co zapisuje się wzorem:

(1)

gdzie: Z – stopień zgniotu;

– przekrój początkowy;

– przekrój końcowy.

Niepożądane cechy umocnienia, takie jak utwardzenie blach czy naprężenia wewnętrzne,

usunąć można poprzez odpowiednią obróbkę cieplną. Zabiegi obróbki cieplnej wywołują
różnorodne zmiany w strukturze materiału, a to z kolei pociąga za sobą pożądane zmiany cech
fizycznych.

Zabiegi usuwania skutków umocnienia nazywamy zdrowieniem lub nawrotem,

Zdrowienie osiąga się poprzez wyżarzanie odprężające lub rekrystalizujące.

W przypadku stali, której ziarna zostały zgniecione poprzez prasowanie lub tłoczenie

stosuje się wyżarzanie rekrystalizujące. Należy jednak pamiętać, że wyżarzanie
rekrystalizujące ma zastosowanie do blach o stopniu zgniotu nie przekraczającym 5% (zwykle
ok. 3%), ponieważ prowadzi ono do gwałtownego rozrostu uprzednio zgniecionych ziaren,
co pogarsza właściwości plastyczne stali. Dlatego też ten rodzaj obróbki cieplnej
ma zastosowanie do materiału, którego struktura wewnętrzna nie odgrywa większej roli.

Jeżeli zgniot nie przekracza 2% lub w materiale utrzymują się naprężenia (np. wskutek

zbyt szybkiego ochładzania po wyżarzaniu rekrystalizującym) wówczas stosuje się
wyżarzanie odprężające. Stosuje się je do blach posiadających naprężenia wewnętrzne
(głównie od operacji blacharskich klepania, odsadzania itp.)

W czasie hartowania należy ściśle przestrzegać temperatury nagrzewania, która zależy

ciśle od rodzaju stali. Zbytnie nagrzanie stali (przegrzanie) powoduje powstanie struktury

gruboziarnistej, natomiast niedogrzanie jest przyczyną niecałkowitego zahartowania
(przedmioty takie są zbyt miękkie). Przedmioty zahartowane są zbyt kruche, aby można je było
użytkować zgodnie z przeznaczeniem, dlatego należy je poddać zabiegowi odpuszczania.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakich odkształceń doznają ziarna materiału pod wpływem zabiegów obróbki plastycznej

na zimno?

2. Jakie cechy wykazuje stal poddana zgniotowi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Jak nazywają się zmiany w budowie wewnętrznej stali powstające pod wpływem obróbki

plastycznej na zimno?

4. Co to jest zgniot?
5. Jak określa się stopień zgniotu?
6. Jak usuwa się niepożądane skutki zgniotu?
7. Jak nazywa się usuwanie skutków umocnienia?
8. Jaki największy stopień zgniotu może wykazywać stal poddana zabiegowi wyżarzania

rekrystalizującego?

9. Jakie zmiany w budowie ziarnistej stali wywołuje wyżarzanie rekrystalizujące?

10. Jaki rodzaj wyżarzania stosuje się w celu usunięcia naprężeń wewnętrznych w materiale?
11. Co stanie się ze stalą, która podczas hartowania zostanie nagrzana do zbyt wysokiej

temperatury?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj proces technologiczny wyżarzania w zależności od rodzaju obróbki plastycznej,

jakiej został poddany wyrób z blachy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajem obróbki plastycznej na zimno,
4) na podstawie rysunku ustalić stopień zgniotu,
5) zaproponować rodzaj procesu wyżarzania elementu,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opis techniczny wyrobu z blachy,

–

rysunek techniczny wyrobu z blachy,

–

kalkulator,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wyżarzania.

Ćwiczenie 2

Określ, czy zastosowano prawidłowy rodzaj wyżarzania wyrobu blacharskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy – plan zapisać w notatniku,

2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z procesem technologicznym wykonania wyrobu,
4) na podstawie rysunku technicznego obliczyć stopień zgniotu,
5) ustalić, czy zastosowano właściwy rodzaj wyżarzania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opis techniczny wykonanego przedmiotu,

–

rysunek techniczny wykonanego przedmiotu,

–

kalkulator,

–

przybory do pisania, notatnik,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wyżarzania.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zmiany, jakie zachodzą w stali pod wpływem zgniotu?

2) omówić, jakich cech nabiera umocniona stal?

3) omówić w jakim celu wykonuje się operacje wyżarzania?

4) dobrać rodzaj wyżarzania do rodzaju obróbki plastycznej na zimno?

5) scharakteryzować pojęcie zgniotu?

6) obliczyć wielkość zgniotu?

7) wyjaśnić przyczynę powstania naprężeń wewnętrznych w blasze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciw

pożarowej oraz ochrony środowiska

4.6.1. Materiał nauczania

Przepisy bezpieczeństwa, higieny pracy, ochrony przeciw pożarowej, jak również

ochrony środowiska, określają sposób prowadzenia robót w taki sposób, aby zapobiec
niebezpiecznym wypadkom zagrażającym pracownikom, mieniu oraz środowisku
naturalnemu.

Podczas posługiwania się prasami zachodzi konieczność zmiany lub demontażu

tłoczników. Czynności te wykonują specjalnie do tego przeszkoleni pracownicy nazywani
ustawiaczami.

Aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo ustawiaczowi należy wyłączyć prasę

i zabezpieczyć suwak przed przypadkowym uruchomieniem. Niewłaściwe ustawienie
tłocznika może być przyczyną uzyskania wyrobów o niewłaściwej jakości (np. z zadziorami
na krawędziach) oraz może spowodować uszkodzenie lub szybkie zużycie tłocznika.

Podczas pracy na prasach należy bezwzględnie przestrzegać instrukcji obsługi prasy.

Należy

również

stosować

urządzenia

zwiększające

bezpieczeństwo

pracownika

obsługującego prasę. Do urządzeń takich zalicza się osłonę, która uniemożliwia ruch suwaka
dopóki nie zostanie opuszczona – eliminuje to niebezpieczeństwo podłożenia rąk pod
opadający suwak prasy.

Drugim

urządzeniem

zwiększającym

bezpieczeństwo

pracownika

poprzez

zminimalizowanie kontaktu z niebezpieczną strefą prasy jest urządzenie mechanicznie
podające (i odbierające) blachę pod tłocznik – do wykorzystania przy produkcji seryjnej.

Prasa ręczna śrubowa powinna mieć na obciążnikach przymocowaną obręcz

z płaskownika, uniemożliwi to uderzenie w głowę obciążnikiem. Wszelkie zabiegi
konserwacyjne, takie jak smarowanie, czyszczenie czy regulowanie należy wykonywać przy
wyłączonej i zabezpieczonej prasie. Pracownik przystępujący do pracy na prasie powinien
zawsze być wypoczęty i posiadać kompletne ubranie robocze, które nie może posiadać luźno
powiewających fragmentów. Powinno być także dokładnie dopasowane i zapięte.
Niewskazane jest posiadanie biżuterii.

Podczas walcowania zachodzi poważne niebezpieczeństwo pochwycenia dłoni przez

obracające się walce, w związku z tym należy zachować szczególną ostrożność i podawać
blachę między walce w sposób uwidoczniony na rysunku 19.

Rys. 19. Podawanie blachy do walców [2 s. 339]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zużyte do czyszczenia szmaty, resztki smarów itp. należy zawsze umieszczać

w pojemniku przeznaczonym na tego rodzaju odpady.

Szczególną ostrożność należy zachować podczas pracy z piecem hartowniczym. Bardzo

wysoka temperatura stwarza szczególne zagrożenie. Elementy poddane nagrzewaniu należy
przenosić z pomocą specjalnych cęgów. Oprócz zwykłego ubrania roboczego konieczny jest
skórzany fartuch i rękawice. Niedopuszczalne jest stosowanie rękawic gumowanych tzw.
„wampirek” – kontakt gumy z wysoka temperaturą powoduje stopienie się jej na dłoni
i w efekcie ciężkie poparzenie. Podczas hartowania należy zachować szczególną ostrożność
przy zanurzaniu gorącego przedmiotu w cieczy chłodzącej. Przedmiot należy zanurzyć
zdecydowanym ruchem na dużą głębokość. Pozostawienie przedmiotu hartowanego tuż pod
powierzchnią lub częściowo ponad powierzchnią cieczy spowoduje jej gwałtowne
odparowanie, a nawet rozpryskiwanie gorących kropel. Przedmioty stygnące po wyżarzaniu
pozostawia się w piecu (stygnięcie wraz z piecem) lub w specjalnie do tego przeznaczonym
miejscu, które powinno być wyraźnie oznaczone i oddzielone od ciągów komunikacyjnych.
Pomieszczenie hartowni powinno być wyposażone w dodatkową wentylację (oprócz
grawitacyjnej) mechaniczną.

Pomieszczenia produkcyjne powinny być wyposażone w gaśnice pianowe (przeznaczone

do gaszenia ludzi), a tam gdzie istnieje niebezpieczeństwo pożaru instalacji elektrycznej
-gaśnice proszkowe. Niebezpieczne strefy hali produkcyjnej należy wyłączyć z ciągów
komunikacyjnych i oznaczyć żółtymi pasami na posadzce oraz umieszczonymi w widocznym
miejscu tablicami informacyjnymi.

Rozgrzane do bardzo wysokiej temperatury przedmioty stalowe emitują bardzo jasne

wiatło, dlatego należy patrzeć na nie poprzez specjalne przyciemniane okulary. Pozwoli

to uniknąć podrażnień oczu.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Dlaczego należy przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy?
2. Kto może dokonywać zmiany tłoczników w prasach?
3. Jakie urządzenia zapewniają bezpieczeństwo pracownika obsługującego prasę?
4. Jakie warunki powinno spełniać ubranie robocze?
5. Gdzie należy wyrzucać odpadki poprodukcyjne?
6. Jak należy przenosić gorące przedmioty?
7. W jaki sposób zabezpiecza się strefy niebezpieczne?
8. Jaki rodzaj gaśnicy służy do gaszenia instalacji elektrycznej?
9. Jak zabezpieczyć oczy przed podrażnieniem jaskrawym światłem?

10. Jaki rodzaj wentylacji należy zapewnić w pomieszczeniach hartowni?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Spośród zgromadzonych środków ochrony osobistej wybierz te, które niezbędne

są podczas hartowania wyrobów stalowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca hartowniczego,
2) zaplanować poszczególne czynności,
3) dobrać środki ochrony osobistej do zaplanowanych czynności,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zgromadzić środki ochrony osobistej na stanowisku pracy,
5) wskazać na zagrożenia powstające przy procesie hartowania stali,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja obsługi pieca hartowniczego,

–

kartka, przybory do pisania,

–

rodki ochrony osobistej: (fartuch skórzany, rękawice skórzane, rękawice powlekane,

okulary spawalnicze, okulary przyciemniane, kask, szelki ochronne itp.),

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca doboru środków ochrony indywidualnej.

Ćwiczenie 2

Określ zagrożenia występujące podczas poszczególnych operacji obróbki plastycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z rodzajami obróbki plastycznej,
2) wyodrębnić zagrożenia powstające podczas poszczególnych procesów obróbki

plastycznej,

3) określić sposoby zapobiegania poszczególnym rodzajom zagrożeń,
4) zapisać w notatniku zagrożenia i sposoby zapobiegania im,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lista procesów obróbki plastycznej na zimno i na gorąco (np. tłoczenie, hartowanie itp.),

–

notatnik, przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zagrożeń zdrowia pracowników, powstających podczas
operacji obróbki plastycznej.

Ćwiczenie 3

Określ sposób likwidacji zagrożenia oraz podaj metodę postępowania podczas

zauważenia wypadku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z listą sytuacji zagrażających życiu lub zdrowiu pracownika,
2) ustalić sposoby likwidacji zagrożenia, lub metody postępowania,
3) zapisać w notatniku spostrzeżenia dotyczące sposobów likwidacji zagrożeń,
4) zaprezentować efekty swojej pracy,
5) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik, przybory do pisania,

–

lista zagrożeń i sytuacji wypadkowych (np. poparzenie, źle zamocowany tłocznik
w prasie, niedomknięty piec hartowniczy, pracownik porażony prądem elektrycznym
itp.),

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca metod likwidacji i unikania zagrożeń na stanowisku
pracy podczas wykonywania operacji obróbki plastycznej blach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać środki ochrony indywidualnej?

2) zastosować przepisy bhp podczas pracy?

3) określić zagrożenia występujące na poszczególnych stanowiskach pracy?

4) opisać sposób transportu przedmiotów gorących?

5) omówić sposób zabezpieczania stref niebezpiecznych?

6) dobrać rodzaj gaśnicy do typu pożaru?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane

są cztery możliwe odpowiedzi: a), b), c), d). Tylko jedna odpowiedź jest poprawna;
wybierz ją i zaznacz kratkę z odpowiadającą jej literą znakiem X.

7. Staraj się wyraźnie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz

odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz
za poprawną.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

10. Po rozwiązaniu testu sprawdź czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na karcie

odpowiedzi.

11. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Obróbka plastyczna wywołuje w blasze odkształcenia

a) doraźne.
b) sprężyste.
c) krytyczne.
d) plastyczne.

2. Prasownictwo wyrobów blaszanych nazywa się

a) kuźnictwem.
b) tłocznictwem.
c) ciągownictwem.
d) walcownictwem.

3. Proces tłoczenia naruszający spójność materiału nazywa się

a) tłoczeniem.
b) wyoblaniem.
c) odsadzaniem.
d) wykrawaniem.

4. Kształtowanie płytkie nazywa się

a) gięciem.
b) ciągnieniem.
c) profilowaniem.
d) przetłaczaniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Proces tłoczenia jest rodzajem obróbki

a) cieplnej.
b) sprężystej.
c) podzerowj.
d) plastycznej.

6. Oddzielenie przedmiotu wzdłuż linii otwartej okalającej przedmiot to

a) odcinanie.
b) okrawanie.
c) obrębianie.
d) dziurkowanie.

7. Podział materiału na części to

a) nacinanie.
b) rozcinanie.
c) okrawanie.
d) przecinanie.

8. Cięcie na prasie wykonuje się przy użyciu

a) suwaków.
b) tłoczników.
c) wzorników.
d) wykrojników.

9. Gięcie kołowe na części szerokości materiału to

a) zwijanie.
b) owijanie.
c) zawijanie.
d) skręcanie.

10. Część ruchoma prasy nazywa się

a) posuw.
b) suwak.
c) korpus.
d) tłocznik.

11. Nurnik posiadają prasy

a) ręczne.
b) silnikowe.
c) mechaniczne.
d) hydrauliczne.

12. Który z wymienionych rodzajów obróbki nie zalicza się do obróbki cieplnej?

a) hartowanie.
b) prasowanie.
c) wyżarzanie.
d) odpuszczanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. W wyniku hartowania otrzymuje się stal

a) odprężoną.
b) umocnioną.
c) utwardzoną.
d) zmiękczoną.

14. W którym z wymienionych ośrodków nie hartuje się stali?

a) olej.
b) woda.
c) powietrze.
d) para wodna.

15. Stal umocniona wykazuje cechy

a) sprężyste.
b) plastyczne.
c) magnetyczne.
d) lepko plastyczne.

16. Zmiany w budowie wewnętrznej stali pod wpływem obróbki plastycznej na zimno

nazywa się
a) odprężeniem.
b) zdrowieniem.
c) umocnieniem.
d) stabilizowaniem.

17. Bezpośrednią przyczyną umocnienia jest

a) ucios.
b) zgniot.
c) posuw.
d) wgniot.

18. Kto ma prawo zmieniać tłoczniki w prasach?

a) każdy.
b) ustawiacz.
c) wytłaczacz.
d) wymieniacz.

19. Jakimi rękawicami posługujemy się podczas hartowania?

a) skórzanymi.
b) wełnianymi.
c) gumowanymi.
d) drelichowymi.

20. Jaki rodzaj gaśnicy służy do gaszenia instalacji elektrycznej?

a) wodna.
b) pianowa.
c) śniegowa.
d) proszkowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki
plastycznej i cieplnej.

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Kawecki J., Świdzinski J., Zgorzelski S.: Blacharstwo. WSiP, Warszawa 1960
2. Mac S.: Obróbka metali z materiałoznawstwem. WSiP, Warszawa 1996
3. Stojanowski J.: Blacharstwo karoseryjne. WSiP, Warszawa 1974
4. Szenejko W.: Blacharstwo samochodowe. Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1967
5. Praca zbiorowa pod redakcją Witolda Ziewca.: Technologia cz.I. Materiały do wykładów.

Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 1998