Psychologia

emocji i motywacji 3

Ewolucyjne podłoże i

psychologiczne mechanizmy

wzbudzania emocji



Emocja jako reakcja adaptacyjna
ukształtowana w toku ewolucji.



Ocena poznawcza jako konieczny i
wystarczający warunek reakcji
emocjonalnej według Richarda
Lazarusa.



Inne (niż poznawcze) mechanizmy
wzbudzania emocji.

W związku z tym podstawą

zrozumienia emocji jest

uświadomienie sobie warunków

życia ludzi dawnych...

John Tooby

(antropolog)

i Leda Cosmides

(psycholożka)

twierdzą, że emocje

są mechanizmem

psychicznym

wykształconym

w toku ewolucji.

Prawie 100% swojej

historii człowiek żył w

sposób

charakterystyczny dla

dziko żyjących

zwierząt. Reakcje

emocjonalne

kształtowały się w

warunkach zupełnie

innych od naszych

warunków życia.

Według Tooby`ego i Cosmides emocje pojawiały się

u ludzi dawnych jako reakcje na problemy wymagające

rozwiązania. Początkowo ludzie, zmuszeni zareagować

na pojawienie się drapieżnika lub nieznajomego człowieka,

zdobywać partnera seksualnego czy dbać o potomstwo,

doświadczali różnych rzeczy i przejawiali różne zachowania.

W toku ewolucji wyselekcjonowane zostały takie reakcje

psychiczne i związane z nimi zachowania, które były

adekwatne i efektywne – czyli prowadziły do przeżycia

i reprodukcji materiału genetycznego.

W ten sposób początkowa różnorodność psychicznych

i behawioralnych reakcji została zastąpiona

względnie trwałymi wzorcami funkcjonalnych reakcji

emocjonalnych i związanych z nimi działań.

Funkcjonalność reakcji emocjonalnych dotyczy zatem dawnego,

naturalnego ludzkiego środowiska, a nie obecnego,

cywilizowanego, technologicznego. Być może dlatego emocje

wydają się nam czasami „nonsensowne”, irracjonalne.



Prymatologia – dział zoologii badający
ssaki naczelne: szympansy, goryle, ludzi.



Etologia – dział zoologii, badający szeroko
definiowane zachowania zwierząt.

„Ojciec”

współczesnej

etologii: Konrad

Lorenz, znany z

badań nad

wdrukowaniem

(imprintingiem).

Brakujące ogniwo między

zwierzęciem i człowiekiem to

właśnie my.

Jane Goodall od 1966 roku prowadziła

badania nad szympansami w parku

narodowym Gombe w Tanzanii.

Badaczka ustaliła, że emocje

umożliwiają szympansom kontakty

społeczne, ochronę przed

zagrożeniem, zdobywanie pokarmu,

prokreację i opiekę nad potomstwem.

Szympansie emocje mają w

olbrzymim stopniu charakter i

znaczenie społeczne – umożliwiają

komunikowanie się i regulują ich

interakcje, pozwalając np. bezkrwawo

ustalać hierarchię społeczną.

[Polecam Rogera Foutsa Najbliżsi

krewni. Jak szympansy uświadomiły

mi, kim jesteśmy].

Lorna Marshall, od lat 50-tych XX wieku, przez kilka lat

obserwowała życie buszmenów Kung, żyjących w kotlinie

Kalahari. Stwierdziła, że emocje mają charakter i znaczenie

społeczne. Po pierwsze, regulują wiele zachowań związanych z

kooperacją – takich jak podział pracy, wspólne polowanie,

zbieranie, przygotowanie i podział pożywienia, wychowywanie

dzieci. Po drugie, innego rodzaju emocje aktywizują zachowania

rywalizacyjne w obrębie własnej społeczności oraz zachowania

agresywne skierowane przeciwko ludziom nie należącym do

własnej grupy społecznej.

Ewolucyjne podejście

do badania zjawisk psychicznych bywa

nadmiernie eksploatowane, jednak

w odniesieniu do badania i rozumienia

emocji wydaje się być trafne.

Większość emocji, których doświadczamy my,

współcześni ludzie, ma charakter i znaczenie

społeczne: boimy się zwłaszcza oceny innych

ludzi, innych ludzi lubimy, kochamy lub

nie znosimy, inni ludzie wzbudzają naszą

nieśmiałość, poczucie winy bądź wstręt...

Trzy robocze definicje emocji według Nico

Frijdy:

1.

Emocja jest zwykle rezultatem świadomej lub

nieświadomej oceny zdarzenia jako wpływającego na

cele lub interesy odczuwającego ją podmiotu. Emocja

jest odczuwana jako pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne

z tymi celami i interesami, a negatywna – jeśli zdarzenie to

jest z owymi celami bądź interesami niezgodne.

2.

Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji

określonego programu działania. Emocja uruchamia

priorytet dla określonego działania (lub kilku działań),

któremu nadaje status pilnego. Program taki może

przeszkadzać w realizacji innych, aktualnie przez podmiot

realizowanych. Poszczególne emocje uaktywniają odmienne

programy działań.

3.

Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj

stanu psychicznego. Często towarzyszą jej lub następują po

niej

zmiany

somatyczne,

ekspresje

mimiczne

i

pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.

Emocja jest subiektywnym stanem psychicznym,

uruchamiającym priorytet dla związanego z nią

programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą

zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i

pantomimiczne oraz zachowania.

- Dariusz Doliński

Emocje rzadko pojawiają się w sposób niezrozumiały,

niewytłumaczalny i nagły. Zazwyczaj są one czymś

powodowane, następnie jakoś przebiegają, po

czym powodują określone konsekwencje.

Emocje są zwykle związane z ewaluacją,

czyli procesem oceniania,

szacowania znaczenia

rozgrywających się wokół nas zdarzeń.

Istnieje grupa badaczy, którzy twierdzą, że

emocje są następstwem procesów

poznawczych, owocujących określoną

orientacją człowieka w otoczeniu i specyficzną

oceną znajdujących się w tym otoczeniu

bodźców i zachodzących w nim zdarzeń.

Do badaczy tych należy Richard Lazarus,

autor poznawczo-motywacyjno-relacyjnej

teorii emocji.

Zdaniem Lazarusa fundamentem reakcji emocjonalnych jest relacja osoba –

otoczenie.

Podstawową jednostką tej relacji jest adaptacyjne spotkanie albo epizod

– czyli wydarzenie związane jakoś z przystosowaniem jednostki i jej

dobrostanem, które może mieć charakter krótkotrwały, konkretny, chwilowy

albo długotrwały, bywa że rozciągający się na całe życie i mający rangę

problemu egzystencjalnego.

Żeby wydarzenie zachodzące w otoczeniu człowieka miało charakter

adaptacyjny, musi być jakoś związane z jego osobistym interesem – z jego

możliwością realizowania własnych potrzeb lub celów, która to możliwość

wpływa na jego zadowolenie, psychofizyczny dobrostan.

I tu dochodzimy do punktu, w którym konieczna jest poznawcza

ocena – według Lazarusa człowiek musi, zanim odczuje jakąś emocję,

najpierw określić to, czy i w jakim stopniu

dane zdarzenie pozwala mu lub przeszkadza

w realizowaniu jego potrzeb, celów lub interesów.

Ocena poznawcza = rozpoznanie przez podmiot określonego

zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych

celów i interesów (Doliński).

Według Lazarusa ocena ta przebiega w dwóch fazach:



Ocena pierwotna decydujące o tym, czy emocja się pojawi, a

jeśli tak, to jak będzie jej walencja.



Ocena wtórna polega na oszacowaniu swoich możliwości

działania w zmienionej (wydarzeniem znaczącym z punktu

widzenia własnych interesów bądź celów) sytuacji, a także

potencjału poradzenia sobie w przeżywanymi właśnie jego

emocjonalnymi konsekwencjami.

W rzeczywistości ocena pierwotna i wtórna

zachodzą bardzo szybko

i mają ze sobą silny związek, „zlewają się”.

Przykład:

Henryk oblał egzamin z anatomii, co oceni jako mające związek z

jego osobistymi interesami. W konsekwencji pojawi się u niego

pobudzenie emocjonalne. Konkretnie rzecz biorąc, nie-zdanie

egzaminu zagraża osobistym interesom Henryka, jego dobrostanowi

– rodzice będą narzekać, koledzy uznają go za matołka, będzie

musiał poświęcić czas na przygotowanie się do poprawki... W

związku z tym, pobudzenie emocjonalne odczuwane przez Henryka

będzie miało walencję negatywną.

Henryk rozważy swoje zasoby radzenia sobie w swej nieciekawej

sytuacji. Jeśli uzna, że nie jest w stanie nauczyć się anatomii, że to

przerasta jego możliwości, prawdopodobnie będzie odczuwał

smutek. Jeśli jednak przypomni sobie, jak cztery razy podchodził do

egzaminu na prawo jazdy i w końcu go zdał, i warto było się trochę w

tym celu pomęczyć, lub jeśli dojdzie do wniosku, że w

przygotowaniach do egzaminu może mu pomóc kolega Marek, to

przypuszczalnie odczuwany przez Henryka smutek będzie znacznie

mniej intensywny.

Zdaniem Lazarusa specyficzne wzorce ocen poznawczych

wywołują określone emocje. Jest to związane

z relacjami osoba- otoczenie i istnieniem tzw.

podstawowych tematów relacyjnych. Tematy te stanowią

poznawczo-relacyjno-motywacyjne konfiguracje, określające

istotę podstawowych emocji. Na przykład:



Szczęście odczuwamy stwierdzając, że osiągnęliśmy pożądany cel, odnieśliśmy w swoich

oczach pewien sukces.



Nadzieję odczuwamy gdy uznajemy, że posiadamy potencjał umożliwiający, choć nie

gwarantujący osiągnięcia upragnionego celu.



Smutek pojawia się kiedy nie widzimy możliwości uporania się z problemem.



Lęk pojawia się w sytuacji niepewności, zagrożenia egzystencjalnego, połączonego z oceną,

że nie mamy potencjału wystarczającego do uporania się z tym zagrożeniem.



Złość odczuwamy wtedy, gdy o niekorzystną dla siebie sytuację obwiniamy czynniki

zewnętrzne.



Poczucie winy pojawia się gdy dojdziemy do wniosku, że sami spowodowaliśmy

niekorzystny dla siebie stan rzeczy



Wstyd odczuwamy wówczas, gdy sądzimy, że możemy w jakiejś sytuacji wypaść kiepsko,

poniżej swojego osobistego ideału.

Mocną stroną teorii Lazarusa jest m.in. wyjaśnianie prawidłowości

polegającej na tym, różni ludzie w podobnych sytuacjach doświadczają

różnych emocji. Zgodnie z teorią Lazarusa, różnice takie wynikają z

odmienności oceny sytuacji, spowodowanej różnymi celami i interesami

różnych ludzi oraz ich różnymi ocenami zasobów osobistych i

środowiskowych.

Słabą stroną teorii Lazarusa jest to, że traktuje ona ocenę poznawczą jako

konieczny i wystarczający warunek pojawienia się emocji. Próbowano

potwierdzić to eksperymentalnie, co jednak udało się nie do końca...

Według Briana Parkinsona badania mające potwierdzać teorię Lazarusa

stanowią jedynie dowód na to, że u ludzi reprezentacje emocjonalne są

ściśle związane z reprezentacjami ocen. Nie oznacza to jednak, że ocena

poznawcza poprzedza emocjonalną reakcję!

Teorię Lazarusa krytykują także Caroll Izard i Robert Zajonc.

Zdaniem Dolińskiego właściwym problemem nie jest to, czy

proces oceniania może wzbudzać emocje, lecz to, czy emocje

są wzbudzane wyłącznie przez mechanizm oceny poznawczej.

Temu, że ocena poznawcza w wielu przypadkach aktywizuje

emocje, trudno zaprzeczyć. Nie oznacza to jednak, że jest

ona koniecznym i wystarczającym warunkiem wzbudzenia

emocji, jak chce Lazarus.

Ocena poznawcza jest prawdopodobnie
jednym z możliwych, lecz nie jedynym

i nie koniecznym warunkiem

wzbudzania emocji.

Parkinson przypomina o złożoności

emocji,

na które składają się:



Specyficzne doświadczenia somatyczne.



Tendencja do podjęcia określonego działania.



Myśli związane z sytuacją, która doprowadziła do

powstania emocji, lub z doświadczeniami cielesnymi i

wzbudzoną tendencją do podjęcia określonych działań.



Ekspresja twarzy i innych części ciała.

Według Parkinsona w powstawaniu emocji na ogół

współuczestniczą wszystkie jej cztery składniki.

Parkinson zwraca uwagę także na inne niż poznawcze

mechanizmy wzbudzania emocji, takie jak empatyczne

„zarażanie się” emocją rozpoznaną u innej osoby.

Następnym razem:

Biologiczne

mechanizmy

wzbudzania emocji