Barbara Bokus

1

WSTĘP do PSYCHOLOGII

1. Ewolucja poglądów na przedmiot psychologii, jej metody

i zastosowania:
1.1. Okres przednaukowy
1.2. Psychologia introspekcyjna
1.3. Tzw. nowe szkoły psychologiczne: psychoanaliza,
behawioryzm, psychologia postaci
1.4. Niektóre kierunki aktualne

2. Struktura zachowania człowieka:
2.1. Wrodzone modyfikacje zachowania jako odpowiedzi
na zmienność fizycznych cech środowiska
2.2. Podstawowe paradygmaty uczenia się: warunkowanie
klasyczne, instrumentalne i sprawcze
2.3. Struktura i organizacja czynności ludzkich

3. Psychologiczne mechanizmy regulacji zachowania
4. Podstawowe problemy rozwoju psychicznego człowieka
5. Metodologiczne i etyczne problemy badań oraz praktyki
psychologicznej

2

Wykład 7

a/ Struktura zachowania człowieka

b/Teoria czynności wg T. Tomaszewskiego

I.

Adaptacyjne modyfikacje zachowania (Konrad Lorenz,
1977)

jako najniższy poziom organizacji zachowania

Aby mogły zaistnieć, konieczna jest
wrażliwość organizmu na odpowiednie bodźce,
wrodzony mechanizm „spustowy”,
dziedziczna koordynacja ruchowa

Co się zalicza do adaptacyjnych modyfikacji zachowania?

1/

UCZULANIE

związane z obniżaniem progu wrażliwości

na pewne bodźce

*np. pojawienie się ławicy drobnych rybek uruchamia

reakcję kłapania u ryb drapieżnych /frenezja/

**‘frenetyczne’ oklaski po występie ulubionego artysty

(facylitacja społeczna)

3

2/

ODCZULANIE

- podwyższanie progu wrażliwości

na niezmienność bodźców (na monotonię)

HABITUACJA

Normalna wrażliwość jest przywrócona, gdy jakaś
cecha sytuacji ulega zmianie

*przykład z badaniem różnicowania bodźców
słuchowych
przez dziecko

3/

WDRUKOWANIE

reakcja podążania za pierwszym ruchomym obiektem
(większym), występująca po wykluciu u ptaków
zagniazdowników

4/

DOCIERANIE

automatyczne doskonalenie reakcji bez wzmocnienia

*kurczęta, którym uniemożliwiono ćwiczenie
dziobania,
po zdjęciu okularów dziobały równie dobrze jak inne)
**dzieci rodziców głuchych przechodzą ten sam
scenariusz rozwoju mowy co inne

4

5/

„UCZENIE SIĘ” URAZOWE

utworzenie wyjątkowo trwałych skojarzeń podczas
jedynej próby wiążącej bodziec z reakcją w warunkach
ekstremalnego zagrożenia życia

*zatrucie a unikanie określonego pokarmu do końca życia
**w teorii Freuda mowa o urazach psychicznych
wczesnodziecięcych

6/

ODRUCHY

(izolowane, w łańcuchach) składające się na

instynkty

*por. technologia budowania gniazda (uczenie się na
błędach
nie występuje)

LORENZ i krytyka nie zapisanej karty
Wyposażenie organizmu w liczne wrodzone reakcje (

np.

ekspresja emocjonalna, przywiązanie, agresja,
atrakcyjność seksualna…)

5

II.

Indywidualne uczenie się (przedstawiono na

wykładzie
z behawioryzmu)

- warunkowanie klasyczne (a)

- warunkowanie instrumentalne (b)

- warunkowanie sprawcze (c)

- modelowanie

(a) Wyjaśnianie zmienności zachowania w teorii wyższej
czynności nerwowej wg Pawłowa:
generalizacji i różnicowaniu bodźców odpowiada
irradiacja
i koncentracja pobudzenia/ hamowania
Zderzenie tych procesów - nerwica eksperymentalna

(b) prawo efektu wg Thorndike’a
Jeżeli dokonało się podatne na zmiany połączenie danej
sytuacji
z daną odpowiedzią, i jeżeli towarzyszy mu
zadowolenie,
siła połączenia wzmacnia się.
Jeżeli towarzyszy niezadowolenie, siła połączenia
słabnie.
Nie jest akceptowane przez skrajnych behawiorystów.

Prawo efektu wyznaczyło kierunek interpretacji

zjawiska

nawyku (lektura: Materska, s.106)

c) warunkowanie sprawcze nie doczekało się teorii,
tylko uogólnionych interpretacji danych z badań

6

W kierunku teorii czynności
i o teorii czynności T. Tomaszewskiego

Od teorii aktów świadomości do teorii działania

(Franz Brentano, Kazimierz Twardowski)

Franz Brentano (1838-1917)
(związany początkowo z Uniwersytetem
Würzburskim[1866-1873],
potem z Uniwersytetem Wiedeńskim)

Psychologia z empirycznego punktu widzenia,
1874/1999

Odróżniwszy w przeżyciach treści doświadczenia od
aktów,
Brentano kładzie nacisk na akty psychiczne.

7

 

Intencjonalność stanowi o specyfice zjawisk

psychicznych.
Wspólną cechą zjawisk psychicznych, tj. aktów
psychicznych,
jest to, że są skierowane ku jakiś przedmiotom.
Tę cechę nazwał Brentano „intencjonalnością”,
stosując termin scholastyczny (od intendere, kierować).

*„Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje się tym,
co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną
(lub też mentalną) inegzystencją pewnego przedmiotu,
a co my […] nazwalibyśmy odniesieniem do pewnej
treści, skierowaniem na pewien obiekt (przez który nie
należy tu rozumieć czegoś realnego) lub immanentną
przedmiotowością”.

** „Każde [zjawisko psychiczne] zawiera coś jako
obiekt,
chociaż nie każde w ten sam sposób.

8

Konsekwencje intencjonalności aktów psychicznych:

-Tylko akty, jako mające naturę intencjonalną, są
psychiczne.
-Tylko akty należą do świadomości, a nie ich
przedmioty.
-Tylko akty są świadomości immanentne, przedmioty
ich
są transcendentne.
(Stwierdzenie to obalało idealizm
subiektywny. Ukazywało złudność argumentu, że
przedmioty postrzegane
są naszymi spostrzeżeniami, więc należą do
świadomości,
są psychiczne).

 

Kartezjusz: Myślę, więc jestem.

(Istnieje podmiot poznający)

Brentano: Akt psychiczny jest intencjonalny
(Założenie dotyczy przedmiotu poznania)

9

-

Brentanowska DIADA życia psychicznego:

Akt psychiczny - Przedmiot aktu

W kierunku TRIADY w ujęciu Twardowskiego
Akt psychiczny - Przedmiot aktu - Treść aktu

K. Twardowski (1866-1938)

1885 – studia na Uniwersytecie Wiedeńskim,

m.in. pod kierunkiem F. Brentany

1891 – doktorat pod kierunkiem Zimmermanna
1892 – stypendium naukowe w laboratorium Wundta
(Lipsk) i w laboratorium C. Stumpfa (Monachium)
1894 – O treści i przedmiocie przedstawień
1895 – założyciel Szkoły Lwowsko-Warszawskiej
1897 – Psychologia wobec fizjologii i filozofii

(wyodrębnienie

psychologii jako nauko o zjawiskach

psychicznych,
obrona introspekcji)

1912- O czynnościach i wytworach. Kilka uwag z

pogranicza

psychologii, gramatyki i logiki

 
 

10

11

Twardowski wyodrębnia AKT, TREŚĆ i PRZEDMIOT

przedstawienia

Akt przedstawienia skierowany jest na przedmiot

poprzez treść,

a nie na przedmiot bezpośrednio.
Treść powstaje w umyśle jako wytwór aktu

przedstawienia.

Co to jest TREŚĆ?

„Ktoś przedstawia sobie jakiś przedmiot, np. konia.
Czyniąc to, przedstawia sobie jakąś treść psychiczną.
Treść jest w podobnym sensie odwzorowywaniem konia,
jak obraz odwzorowywaniem pejzażu …[…]

Przedmiot przedstawiony, tzn. przedmiot, na który

skierowana jest czynność przedstawiająca (akt
przedstawienia) jest obiektem pierwotnym; natomiast
treść, przez którą przedmiot jest przedstawiony, jest
obiektem wtórnym czynności przedstawiającej”

(Twardowski, O treści…., s. 15)

Co to jest przedmiot?

„Wszystko, co można sobie przedstawić przez
przedstawienie, uznać lub odrzucić przez sąd, pożądać
lub odepchnąć przez akt emocji - nazywamy
przedmiotem.
Przedmioty są realne albo nierealne, możliwe albo
niemożliwe, istnieją albo nie istnieją (ibid. s. 33)

Po co rozróżnienie między treścią a przedmiotem?

Czy opiera się ono brzytwie Ockhama?

Entia non sunt multipicanda praeter necessitatem

(Wiliam Ockham, 1287-
1347)

12

Po co rozróżnienie między treścią a przedmiotem?

Argumentacja Twardowskiego:

1/ Ilekroć wydajemy sąd prawdziwy negujący jakiś
przedmiot,
treść przedstawienia istnieje, przedmiot zaś nie;

2/ Przedmiotowi przysługują własności, których nie
posiada treść
(złota góra ma własności przestrzennej rozciągłości, bycia
ze złota itd., bez względu na to, czy istnieje realnie czy
nie);

3/ Jeden przedmiot może być przedstawiony za pomocą
wielu treści.
Teoria czynności i wytworów (1912)
Stosunek aktu psychicznego do związanej z nim treści =
stosunek czynności do wytworu.

13

 

Tadeusz Tomaszewski (1910-2000)

1928 – rozpoczęcie studiów na Wydziale Humanistycznym

Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie

1930 – stanowisko zastępcy asystenta przy Katedrze

Psychologii (kierowanej przez M. Kreutza)

1934 – magisterium (Komisji przewodniczył Juliusz

Kleiner)

opublikowanie pracy magisterskiej (Geneza ocen

niedorzeczności)

1935 – stanowisko asystenta młodszego w Katedrze

Psychologii UJK

1938– doktorat z filozofii ( w zakresie psychologii) na

podstawie rozprawy „Metody badania dyspozycji
złożonych”

(promotor: M. Kreutz, recenzent: prof. K.

Ajdukiewicz)

1945 - zastępca profesora i kierownika Katedry

Psychologii UMCS

1947 - kolokwium habilitacyjne we Wrocławiu na

podstawie książki Rodzaje i motywy reakcji
negatywnych (Lublin, UMCS)

1950 – objęcie kierownictwa Katedry Psychologii Ogólnej

na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu
Warszawskiego

1963 – ukazanie się najważniejszej książki Wstęp do

psychologii
(pięć wydań do 1979r.)

14

Teoria czynności

I wersja

teorii czynności wg T. Tomaszewskiego

(1963)

równolegle i niezależnie od dwóch innych

teorii:

-teoria planów G. Millera, E. Galantera
i K. Pribrama (1960, USA)
- teoria zachowania człowieka wg J. Nuttina
(1961, Belgia)

‘

Czynności człowieka tworzą hierarchiczne systemy

określane przez przyjęte cele,
dzięki czemu człowiek może być traktowany
jako układ zdolny do samosterowania’.

Psychologia stała się nauką o człowieku
jako o podmiocie czynności,
jako o istocie zdolnej do samoregulacji
i regulującej swoje stosunki ze światem fizycznym
i społecznym.

15

Teoria

czynności

Tadeusza

Tomaszewskiego

Pierwsza wersja teorii czynności (1963),
akcentująca

dynamiczny

aspekt

przedmiotu

psychologii, nawiązywała do Franza Brentany aktów
psychicznych (1874),
a w tradycji polskiej do Kazimierza Twardowskiego
teorii czynności i wytworów (1912).

Chociaż Twardowski nie zdefiniował bliżej pojęcia
czynności
(bo bardziej jednak interesował się wytworami),
to zarysowaną u niego treść pojęcia czynności
Tomaszewski przybliża we Wstępie do Psychologii
(1963, str. 111), pisząc:

„Według

Twardowskiego,

czynność

jest

niewątpliwie

procesem

ukierunkowanym,

prowadzącym do powstania wytworu”.

16

17

Charakterystyka czynności

w ujęciu T. Tomaszewskiego

a/

Każda czynność zmierza do jakiegoś wyniku.

Jeżeli chcemy podkreślić, że podmiot wykonujący
czynność przewidywał wynik swojej czynności i
świadomie zmierzał
do jego osiągnięcia, wtedy mówimy o celu
czynności,
a odpowiednią czynność nazywamy czynnością
celową;

b/

Wynik czynności jest jednym z jej skutków.

Wynik jest skutkiem wyróżnionym, takim, do
którego czynność zmierza i ze względu na który jest
zorganizowana.

c/ Istotną cechą każdej czynności jest to, że jej

wewnętrzna struktura odpowiada możliwości
zrealizowania wyniku,
do którego czynność ta zmierza.

18

Teoria czynności wg Tadeusza Tomaszewskiego
podlegała zmianom.

Druga wersja tej teorii została przedstawiona w
referacie wygłoszonym (w jęz. francuskim) w
Louvain w roku 1969,
a później przedstawiona w podręczniku Psychologia
(1975)
pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego.

Ta nowa wersja teorii czynności łączy w sobie
dwa przeciwstawiane zazwyczaj sposoby patrzenia
na człowieka jako na

a/ przedmiot oddziaływania

świata
i jako na b/ podmiot w świecie działający.

-Epigoni pragmatyzmu widzą człowieka jako
przedmiot manipulacji i pracują nad coraz
skuteczniejszymi technikami manipulowania nim.
-Epigoni egzystencjalizmu obmyślają zabiegi, które
pozwoliłyby wyzwolić człowieka z wszelkich
zależności
i dotrzeć do człowieka „autentycznego”, „samego
w sobie”.

Dwie przeciwstawne tendencje w traktowaniu
człowieka:

Epigoni pragmatyzmu

widzą człowieka jako przedmiot

manipulacji
i pracują nad coraz skuteczniejszymi technikami
manipulowania nim.

Epigoni egzystencjalizmu

obmyślają zabiegi, które

pozwoliłyby wyzwolić człowieka z wszelkich zależności i
dotrzeć do człowieka „autentycznego”, „samego w sobie”.

Zaostrzenie teoretycznego problemu:

Człowiek jako przedmiot
Człowiek jako podmiot

1/ Psychofizyka XIX wieku: zachowanie się człowieka,
również zjawiska świadomości jako reakcje na działanie
bodźców fizykochemicznych (aktywizujących wrażliwe
zakończenia nerwowe).

19

Podstawowe transformacje

głównej formuły regulacji czynności

Pierwszy ze sposobów, wyjaśniający zachowanie
reaktywne, wyraża się w skrajnej postaci w formule
wczesnobehawiorystycznej S-R.

S-R

Formuła Z-W (gdzie Z = zadanie wyznaczające
kierunek aktywności człowieka, a W = zamierzony
Wynik) opisuje ukierunkowany przebieg czynności
człowieka, charakteryzowanych wcześniej.

Z-W

20

Aktywność człowieka zależy nie tylko od cech
stymulacji,
ale także od samego człowieka. Już Tolman (1932),
przekształcił klasyczną formułę S-R w formułę S-
O-R.

S-O-R

W formule tej O = zmienna pośrednicząca
(stan organizmu w momencie zadziałania bodźca).

Położony został akcent na to, że obiektywnie ta
sama sytuacja może wywoływać różne reakcje
zależnie od stanu wewnętrznego podmiotu.
Zdaniem Tomaszewskiego, ów Tolmanowski zabieg
nie był wystarczający (chociaż był to ważny i
odważny krok w rozwoju teorii zachowania).

21

Według Tomaszewskiego Tolman zajął się tylko
aspektem wykonawczym w formule S-R,
a trzeba było coś podobnego uczynić także z
aspektem bodźcowym.

Człowiek określa nie tylko sposób, w jaki reaguje,
ale także, na co reaguje.

Stymulacja jest bowiem nie tylko filtrowana
(selekcjonowana), ale i przekształcana i
interpretowana (Tomaszewski, 1969/2002).
W związku z tym, ze stanem normalnym każdej
istoty żywej jest stan aktywności, dlatego dla
adekwatnego opisu zachowania się człowieka,
należało wstawić O przed S-R:

O(S-R)

22

Kolejny krok w rozumowaniu Tomaszewskiego
można by przedstawić następująco:

Jak dookreślić stan organizmu, który decyduje o
tym, że zachowanie nabiera charakteru celowego?

Owym czynnikiem subiektywnym (O),
modyfikującym funkcjonowanie związków S-R, który
powinien być wyciągnięty przed nawias, jest
zadanie.
Pojawia się więc formuła

Z (S-R)

Brak jednoznacznego przyporządkowania reakcji do
bodźca nie wynika z działania jakiegoś
wewnętrznego ogniwa pośredniczącego, lecz
przede wszystkim z kontekstu,
ze względu na który określony bodziec nabiera
takiego
czy innego znaczenia.
Zależność typu S-R nie przestaje zachodzić, ale przy
czynnościach celowych funkcjonuje zgodnie z
treścią zadania. Profesor Tomaszewski proponuje
więc formułę:

Z /S-R/ W

23

M

echanizm sensomotoryczny jest w normalnym

zachowaniu

człowieka

podporządkowany

mechanizmowi poznawczemu ukierunkowanemu na
cel do osiągnięcia.

Ten pierwszy mechanizm

funkcjonuje w ramach drugiego.

Tomaszewski stosuje tu następujące porównanie:

„

Zadanie odgrywa w stosunku do związków S-R rolę

porównywalną do roli klucza muzycznego w
stosunku do nut.

Jeżeli klucz przed nutą się

zmienia, muzyk zmienia swoje zachowanie wobec
nut,

których

cechy

zmysłowe

pozostają

niezmienione (Tomaszewski, 1969/ 2002, s. 182).

Zadanie spełnia ukierunkowującą funkcję dzięki
temu,
że staje się układem odniesienia, ze względu na
który odczytywany jest sens zdarzeń zachodzących
w otoczeniu człowieka.

24

Tomaszewski idzie jeszcze krok dalej,
pamiętając o Tolmanowskiej formule S-O-R.

Podkreśla, że nawet znając cechy osobowości
człowieka
nie można przewidzieć, jaki wpływ modyfikujący
będzie wywierać owa zmienna pośrednicząca, jeśli
nie uwzględnimy zadania.

Proponuje kolejną transformację formuły po to, by
wyrażała ona, że także pośrednicząca funkcja
struktur wewnętrznych O jest realizowana w
kontekście zadania:

Z / S-O-R/ W

25

Geneza zadań:

Podstawowym źródłem zadań, jakie człowiek
realizuje,
jest jego sytuacja i zachodzące w niej zmiany.

Poszczególne elementy środowiska, podobnie jak i
on sam, podlegają różnorodnym zmianom.

Dla podkreślenia zmienności tego układu używane
jest właśnie pojęcie sytuacji. Człowiek jako podmiot
sytuacji sam również jest jednym z jej elementów.

Jako

podmiot

działający

wykorzystuje

swoje

doświadczenie,

swoje

zasoby

poznawcze

i

energetyczne,

nie tylko do radzenia sobie w danej

sytuacji, ale także, i to w znacznej mierze,

do

projektowania nowej sytuacji

.

Zadania

są

wyobrażeniem

wyniku,

są

wyobrażeniem operacji
i ich porządku, w jakim mają być wykonane.

26

Ostateczna formuła, wyrażająca tezę „człowiek jako
przedmiot

(oddziaływań)”

i

„człowiek

jako

podmiot”, ma postać jak poniżej:

STp [Z / S-O-R/ W] STk

STp oznacza sytuację człowieka,
zaś połączenia STp – STk to ciąg zdarzeń
od sytuacji początkowej, z której wynikła potrzeba
człowieka (STp) i która stała się podstawą zadania,

-do sytuacji końcowej (STk), która została
zaprojektowana jako realizacja zadania i jako wynik
odpowiedniej czynności celowej (Tomaszewski,
1984, s. 131).

27

Rozwinięta formuła teorii czynności:

STp [Z /S-O-R/ W] STk

„Aktywność człowieka ma swe źródła w sytuacji,
a człowiek jako podmiot tej sytuacji jest jej częścią.

Zaproponowana przez Tomaszewskiego formuła
mechanizmu regulacyjnego czynności człowieka
„nie pozwala już nam zadowolić się teorią redukcji
napięć,

którą

proponuje

psychoanaliza”

(Tomaszewski, 1969/2002).

28

Teoria czynności należy do najbardziej ogólnych
systemów teoretycznych psychologii.
Jest konstrukcją oryginalną i unikatową

Nie można jej zaliczyć do żadnego z dominujących
kierunków

psychologii.

Wykracza

poza

behawioryzm,

poza

psychoanalizę,

poza

psychologię

poznawczą

i

poza

psychologię

fenomenologiczną.

Z drugiej strony, oryginalna teoria Tomaszewskiego
nie była prezentowana w tekstach w języku
angielskim i w tym także tkwi źródło tego, że nie
była szerzej poznana w świecie, a jest tak
popularna w Polsce - i po trosze w naszej części
Europy

(patrz

niemieckie

wydania

książek

Tomaszewskiego, 1978, 1981).

• Teoria czynności należy do tzw. teorii otwartych.
• Dokonana przez Kozieleckiego (2002) rozbudowa tej teorii
(włączenie doń nowej grupy zadań, tzw. zadań transgresyjnych)
w 40 lat po opublikowaniu jej pierwszej wersji jest najlepszym

tego przykładem.

• Na bazie teorii czynności powstały w Polsce spójne teorie

pochodne autorstwa uczniów Profesora.

• Do najbardziej znanych w świecie należą niewątpliwie

Jana Strelaua (1985) regulacyjna teoria temperamentu

(RTT) czy Janusza Reykowskiego (1975) teoria osobowości

jako centralnego systemu regulacji i integracji czynności,
znana pod hasłem regulacyjnej teorii osobowości (RTO).

• Ad. Zdolność tworzenia

spostrzeżeniowych i pojęciowych
kategorii „podobnych” obiektów
i wydarzeń

– (Wygotski, eksperyment Sacharowa)

- W drodze do tworzenia pojęć

• I. Faza obrazu synkretycznego

• II. Faza kompleksów

- kompleksy skojarzeniowe
- kompleksy kolekcje
- kompleksy łańcuchowe
- kompleksy rozproszone
- kompleksy-pseudopojęcia

• III. Faza pojęć