Barbara Bokus

1

WSTĘP do PSYCHOLOGII

1. Ewolucja poglądów na przedmiot psychologii, jej metody i
zastosowania:
1.1. Okres przednaukowy
1.2. Psychologia introspekcyjna
1.3. Tzw. nowe szkoły psychologiczne: psychoanaliza,
behawioryzm, psychologia postaci
1.4. Niektóre kierunki aktualne

2. Struktura zachowania człowieka:
2.1. Wrodzone modyfikacje zachowania jako odpowiedzi na
zmienność fizycznych cech środowiska
2.2. Podstawowe paradygmaty uczenia się: warunkowanie
klasyczne, instrumentalne i sprawcze
2.3. Struktura i organizacja czynności ludzkich

2

3

3. Psychologiczne mechanizmy regulacji zachowania:

3.1. Mechanizmy aktywacji (motywacja i emocje)

3.2. Mechanizmy poznawcze:
3.2. 1. Percepcja obiektów fizycznych i społecznych
3.2.2. Przechowywanie informacji (pamięć)
3.2.3. Przetwarzanie informacji w procesie rozwiązywania problemów

3.2.4. Komunikowanie się ze środowiskiem
3.3. Osobowość jako system samoregulacji
3.4. Świadomość i jej funkcje w normie i patologii
3.5. Społeczne uwarunkowania zachowania

4. Podstawowe problemy rozwoju psychicznego człowieka

5. Metodologiczne i etyczne problemy badań oraz praktyki psychologicznej

Wykłady 9/10.

Psychologiczne mechanizmy regulacji

zachowania

Motywacja i emocje

4

Motywacja i emocje

Motywacja (motivation) - wszystkie procesy
zaangażowane
w

rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie

aktywności fizjologicznych i psychicznych.

Są to zatem wewnętrzne mechanizmy zaangażowane w:
a.

preferowanie jakiejś aktywności

ponad inną;

b.

siłę reagowania

(tzw. wigor)

c.

wytrwałość działania

wg określonego wzoru.

Wszystkie organizmy dążą do pewnych bodźców, a
unikają innych
(stoją za tym ich

apetyty i awersje

).

Ewolucja faworyzuje organizmy, które są w stanie:
- podążać ku temu, co jest im niezbędne do
przetrwania
- unikać i przeciwdziałać temu, co im zagraża.

Pewne apetyty przeradzają się w manie i
uzależnienia
i dominują nad innymi systemami motywacyjnymi
Pewne awersje przekształcają się w patologiczne
lęki
i paraliżują możliwości działania.

5

Psychologia dynamiczna obejmuje wszystkie

teorie psychologiczne, które ujmują zachowanie w
kategoriach motywacji.

Motywacji nie można obserwować bezpośrednio

,

ale obserwujemy zachowanie i wnioskujemy o celach,
potrzebach, pragnieniach i intencjach podmiotu.

Dwa najczęściej stosowane terminy w psychologii
dynamicznej:

- popęd - termin stosowany w odniesieniu do

motywacji

z założenia pierwotnie biologicznej (np. głód);
- motyw - termin odnoszący się do potrzeb,
które z założenia są wyuczone w drodze

doświadczenia

osobistego.

Motywy dzielą się na

świadome

(np. świadomy motyw rywalizacji)

i

nieświadome

( np. nieświadomy motyw

kompensacji),
ale czasami trudno je zróżnicować.

6

Inny termin ważny w psychologii dynamicznej:

-potrzeba

- termin przez jednych używany w

związku
z wymogami biologicznymi (potrzeba tlenu
odczuwana przez ciało), przez innych w
odniesieniu do wymogów psychicznych (potrzeba
samoaktualizacji)

Problem ważny w psychologii dynamicznej

:

czy

źródło motywacji

zlokalizowane jest

w

podmiocie

(czynniki biologiczne lub

uwewnętrznione we wczesnym uczeniu się), czy

w środowisku

(wpływy kultury, interakcje

społeczne, działanie bieżących bodźców)?

Pojęcia z psychologii motywacji –

funkcje

:

1/ wyjaśnianie zmienności zachowania,
2/ ustalanie związków biologii i

zachowania,

3/ wnioskowanie o prywatnych stanach z

działań

publicznych,

4/ ustalenie odpowiedzialności za

działania,

5/ wyjaśnianie wytrwałości podmiotu

mimo przeciwności.

7

 

Behawioralne wskaźniki motywacji w badaniach:

- poziom aktywności
- tempo uczenia się
- osiągnięty poziom wykonania
- odporność reakcji na wygaszanie
- zakłócanie bieżącej aktywności (zakłócający

wpływ

silnej motywacji)

- wybory zadań, celów, nagród
- zachowania konsumpcyjne (np. ilość spożytego

pokarmu)

Badania Wardena

(Columbia University)

-

ocenianie względnej siły popędów

- pragnienie, głód,

seks, macierzyństwo (zastosowanie skrzynki przeszkód)

8

WYNIKI:

Efekt

pragnienia i głodu

największy po

krótkim czasie,

potem spadek.

Motywacja seksualna

szybko przechodziła do

szczytowego nasilenia i utrzymywała się na

tym samym poziomie

Matki

oddzielone od potomstwa

wykazały

najwyższy

poziom motywacji, narażając się na

największą liczbę

szoków elektrycznych (rys. 12.2,

s. 439, Zimbardo).

Diagnoza motywacji u ludzi - samoopisy, testy
projekcyjne

Manipulowanie popędami i motywami
Procedury stosowane do wywołania lub zmiany popędu

-

lezja

(np. części podwzgórza u najedzonych

szczurów)

-

deprywacja

-

stymulacja

bodźcami awersyjnymi lub

pozytywnymi, stymulacja elektryczna, chemiczna
odpowiednich obszarów

mózgu, stosowanie podniet

motywacyjnych (zew. bodźców wywołujących antycypację
nagrody lub kary).

U ludzi

podniety motywacyjne mogą mieć także

charakter

podniet wyobrażonych

.

 

9

Teorie wyjaśniające motywację

Co kieruje zachowaniem?

- nagie instynkty
- rozum i wolna wola

Teoria ewolucji przeciwstawia się tej dychotomii
(por. adaptacyjne modyfikacje zachowań -wcześniejszy wykład)

1. Teoria instynktu
2. Teoria popędów a uczenie się
3. Teoria pobudzenia
4. Humanistyczna teoria motywacji wzrostu
5. Społeczno-poznawcze teorie motywacji

ad. 1. Teoria instynktu

Założenie: organizmy rodzą się z pewnymi
zaprogramowanymi tendencjami niezbędnymi do
przetrwania gatunku.

Dwa podejścia:

1.

Instynkty należy traktować mechanistycznie

. Zachowanie

instynktowne odbywa się poza kontrolą jednostki (tak jak
złożone odruchy).
2.

Instynkty pozostawiają organizmowi pewien wybór w

zakresie sposobów działania

 
 

10

11

Żeby przetrwać

, naczelne muszą

szybko wykrywać

niebezpieczeństwo i uruchamiać odpowiednie
zachowania obronne.

Zachowania te są podobne u dzieci rezusów i dzieci
ludzkich.

Lęk przed obcymi

(2-4 miesiące u rezusów i 7-9 miesięcy

u dzieci Homo sapiens).

William James: więcej instynktów u ludzi niż u zwierząt;
instynkty wspólne, jak i specyficznie ludzkie

mają charakter celowy, bo służą adaptacji do

środowiska.

William McDougall: instynkty są dyspozycjami dziedzicznymi
o 3 składnikach:

- ogólne energetyzowanie,

- działanie
- nakierowanie na cel

Zygmunt Freud: instynkty życia (w tym: seksualny) i śmierci
(w tym: agresji) nie mają świadomych celów i wyznaczonego
kierunku,
a organizm może wyuczyć się wielu sposobów ich zaspokajania.
Impulsy instynktowne istnieją dla zaspokojenia potrzeb
cielesnych
i tworzą energię psychiczną.

Powstałe napięcie kieruje ku działaniom i obiektom, które
napięcie redukują.

W latach 20. XX wieku lista ponad 10000 ludzkich

instynktów (Bernard, 1924).

Krytyka mechanistycznego ujmowania instynktu
i sztywnych wrodzonych mechanizmów.

Pseudowyjaśnienia, bo:

---Nowe dane: różnice międzykulturowe w zachowaniu,

a więc nie tylko uniwersalne, wrodzone motywy (Ruth

Benedict, Margaret Mead)
---Dowody behawiorystów.

ad. 2. Teoria popędów

Stanowisko Roberta Woodwortha (1918):

Motywacja jako wewnętrzny popęd, który determinuje

zachowanie.

Popęd rozumiany w kategoriach biologicznych jako

energia (bezkierunkowa, niespecyficzna) wyzwalana
przez organizm,

coś w rodzaju paliwa do działania.

Inne mechanizmy - percepcja i uczenie się kierują

zachowaniem.

12

Teoria popędu

rozwinięta przez

Clarka Hulla

(1943):

motywacja jest niezbędna do pojawienia się uczenia,
uczenie niezbędne do pomyślnego przystosowania do
środowiska

Podobnie jak Freud, kładł nacisk na rolę napięcia w
motywacji

(redukcja napięcia ma znaczenie wzmacniające).

Teoria popularna do lat 50.
Zakwestionowały ją wyniki badań informujące o
wzmacnianiu stymulacji przez zachowania eksploracyjne
i manipulacyjne (

motywacja ciekawości).

ad. 3. Teoria pobudzenia

Pobudzenie jest wskaźnikiem ogólnej reaktywności
organizmu
na aktywację układu siatkowatego w pniu mózgu.

Źrodła teorii:

- koncepcja reakcji na stres

(działania w obliczu

niebezpieczeństwa)

- zapisy EEG pokazują przygotowywanie przez mózg
reakcji jednostki na bodźce
-zależność między poziomem motywacji a poziomem
wykonania.

Prawo Yerkesa-Dodsona

13

Różnice indywidualne w zapotrzebowaniu na stymulację

.

Ograniczenia teorii:

-różne pomiary pobudzenia fizjologicznego w małym
stopniu korelują ze sobą

-aktywność mózgu wykryto także w fazie snu, uważanej za
krańcowo niski poziom pobudzenia.

ad. 4. Humanistyczna teoria motywacji

Abraham Maslow (1970) - teoria ludzkiej motywacji
wyjaśniającej nie tylko działania redukujące
napięcie,
ale i wzmagające je.

Motywacja braku - deficiency motivaton-

(organizm stara się odzyskać równowagę psychiczną)

Motywacja wzrostu - growth motivation -

jednostka poszukuje pełnej realizacji swego potencjału.
Motywowani w ten sposób reagują pozytywnie na
niepewność, wzrost napięcia, ból, jeśli to droga do
pełniejszej samorealizacji (zob. hierarchia potrzeb u
Maslowa).

14

TAT (autorzy: Henry Murray i Dawid McClelland) do
identyfikowania najistotniejszych motywów.
Zadanie o.b. - układanie historyjek na podstawie
wieloznacznych rysunków.

Oprócz motywów pozytywnych wykrywa się też
poniżenie, samooskarżanie, upokorzenie.

ad. 5. Społeczno-poznawcze teorie motywacji

Założenie: źródłem ludzkiej motywacji nie są
warunki obiektywne, lecz ich subiektywna
interpetacja.

Wzmacniający efekt nagrody nie wystąpi, jeśli nie
spostrzegamy go jako wyniku własnych działań.

Nasza wiedza jest uwarunkowana przez to, co uznajemy
za:
- odpowiedzialne za nasze przeszłe sukcesy i
porażki,
- możliwe do wykonania
- przewidywane przez nas skutki działania.

15

16

Zwraca się uwagę na

wyższe procesy psychiczne

zawiadujące Ja w działaniu, a nie na pobudzenie
fizjologiczne, mechanizmy biologiczne i fizyczne cechy
bodźca.

K. Lewin (1936)- spostrzeganie rozbieżności miedzy
celem (stanem pożądanym) a obecnym stanem tworzy
napięcie wewnętrzne motywujące do działania (wykonanie
zadania, osiągnięcie celu, zachowanie zgodne z normami
grupy).

L. Festinger (1957)- teoria dysonansu poznawczego:
rozbieżność między przekonaniami, postawami i
zachowaniem tworzy motywacyjny stan dysonansu, który
skłania do zmiany jednego
lub więcej elementów pozostających ze sobą w
sprzeczności.

J. Rotter (1954) - rola oczekiwań w teorii społecznego
uczenia się.
Prawdopodobieństwo zaangażowania się w jakąś
aktywność
jest zdeterminowane oczekiwaniami osiągnięcia celu.
Oczekiwania są uwarunkowane naszą historią wzmocnień,
która wykształciła w nas poczucie umiejscowienia kontroli
(locus of control orientation).

17

F. Heider (1958) - wynik naszego działania (np. niska
nota egz.) można przypisać siłom dyspozycyjnym

(np. zaniedbania w nauce, niedostatek zdolności)

lub

siłom sytuacyjnym (np. niesprawiedliwy

nauczyciel).

EMOCJE

Czynności psychiczne, za których pośrednictwem
jednostka odzwierciedla swój stosunek do
rzeczywistości,
dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich
potrzeb,
określa się jako procesy emocjonalne.

Każdą emocję można opisać, charakteryzując 3
komponenty:

- intensywność
- znak
- treść

18

INTENSYWNOŚĆ EMOCJI:

Zależnie od tego, jak duże znaczenie ma działający
bodziec, wywoła mniejszy/większy wzrost
pobudzenia organizmu
spowoduje słabszą lub silniejszą jego aktywację,
a w następstwie mniejszą lub większą mobilizację
energii do działania,

proces emocjonalny

można scharakteryzować

jako

mniej lub bardziej intensywny

(odznaczający się mniejszym lub większym
natężeniem).

ZNAK EMOCJI (+ / - )zależy od kierunku reakcji, do
jakiej pobudza człowieka dany bodziec.

TREŚĆ EMOCJI
Emocje (np. strach, zazdrość, wstręt….) są
zróżnicowane jakościowo w zależności od tego,
czym są wywołane i do jakiego rodzaju reakcji
skłaniają.

19

Emocje:

a/

doraźne

stany emocjonalne

b/

stałe emocjonalne

ustosunkowania

wobec pewnych przedmiotów, osób czy sytuacji -
uczucia .

Uczuciami

nazywa się też procesy emocjonalne

„wyższego rzędu”, czyli związane ze
specyficznymi ludzkimi potrzebami psychicznymi.

E M O C J A (inna definicja): złożony zespół zmian

somatycznych i psychicznych, obejmujących

- pobudzenie fizjologiczne,

- uczucia
- procesy poznawcze
i
- reakcje behawioralne wykonywane w odpowiedzi

na daną sytuację, spostrzeganą jako ważną dla
danego podmiotu (Kleinginna, Kleinginna, 1981).
por. Zimbardo, s. 473

20

Pobudzenie fizjologiczne

-zmiany hormonalne, trzewiowe, mięśniowe.

Uczucia

: Ogólny stan afektywny (dobry - zły, + / - ),

jak i specyficzny ton uczuciowy (np. radość,
pogarda).

Procesy poznawcze

-interpretacje, wspomnienia, oczekiwania.

Zewnętrzne reakcje behawioralne

- o charakterze ekspresyjnym (np. płacz, śmiech),
- ukierunkowane na działanie (np. wołanie o
pomoc).

Zakres zdarzeń, które mogą wywoływać emocje u
ludzi,
jest stosunkowo duży, a jednak emocje ludzi na
całym świecie są zaskakująco podobne, a niektóre
wyrażane
w podobny sposób także przez zwierzęta,

21

Neurofizjologia emocji:

Reakcje emocjonalne

zaczynają się od pobudzenia

mózgu jako całości przez siatkowaty układ pnia
mózgu

,

przez który pobudzenia sensoryczne (zmysłowe)
docierają
do mózgu (

niespecyficzny ogólny system alarmowy

dla reszty mózgu).

Autonomiczny układ nerwowy przygotowuje
organizm
do reakcji emocjonalnych dzięki działaniu obu
swych części:

współczulnej

i

przywspółczulnej

.

Równowaga miedzy nimi zależy od charakteru i
natężenia pobudzającej stymulacji.

Umiarkowana nieprzyjemna stymulacja

- bardziej

aktywna część współczulna (tzw.

część

sympatyczna

)

Umiarkowana przyjemna stymulacja

- bardziej

aktywna część przywspółczulna (tzw.

część

parasympatyczna

)

22

Niezależnie od znaku, intensywna stymulacja

obie część układu autonomicznego są

zaangażowane

w coraz większym stopniu.

Silne emocje strachu, gniewu aktywują

układ reakcji alarmowej organizmu

,

przygotowujący organizm na potencjalne
niebezpieczeństwo.

Układ sympatyczny (współczulny) kieruje tą akcją,
zawiadując wydzielanie przez gruczoły nadnerczy
hormonów (adrenaliny, noradrenaliny), które
pobudzają narządy wewnętrzne do wydzielania
cukru do krwi i powodują podniesienie ciśnienia
krwi, zwiększają wydzielanie potu
i śliny.

Gdy sytuacja alarmowa minie, parasympatyczny
układ nerwowy bierze górę, hamując wydzielanie
aktywujących hormonów.

Po silnej aktywacji emocjonalnej czujemy się
jeszcze pobudzeni przez jakiś czas, ponieważ
niektóre hormony nadal krążą w krwioobiegu.

23

Integracja hormonalnych i neuronalnych aspektów
pobudzenia jest funkcją pracy podwzgórza i układu
limbicznego (tzw. rąbkowego).

Kontrolują emocje i formy zachowania polegające
na ataku, obronie i ucieczce.

Usunięcie lub stymulacja różnych części układu
limbicznego rodzi zmiany w reakcjach
emocjonalnych (łagodne zwierzęta zabijają,
drapieżcy i ofiary stają się zgodnymi towarzyszami
(Deldago, 1969).

Ciało migdałowate w układzie limbicznym
(rąbkowym)
to „

wrota”

dla emocji i

filtr

dla pamięci, nadający

znaczenie informacji otrzymywanej od narządów
zmysłowych.

Gdy ciało migdałowate jest u człowieka uszkodzone,
pacjent nie wykazuje żadnej reakcji emocjonalnej
w sytuacjach, które są normalnie emocjogenne.

24

Małpy po chirurgicznym usunięciu ciała
migdałowatego
nie reagują wcale na bodźce emocjonalne i unikają
kontaktów społecznych.

Joseph LeDoux (1990)
odkrył u szczurów szlak nerwowy pozwalający
dotrzeć informacji sensorycznej bezpośrednio do
ciała migdałowatego, zanim ta informacja dotrze do
kory mózgowej.

Ciało migdałowate przetwarza dane i wyzwala
reakcję emocjonalną, zanim kora dostarczy
interpretacji zdarzenia.

Jeśli reakcja jest niepotrzebna, zostanie
„ostudzona” przez informacje z kory mózgowej.

Hipoteza: u niektórych ludzi występują b. silne
pobudzenia ciała migdałowatego, by kora mogła
opanować emocje za pomocą racjonalnych
interpretacji.

25

Częste wybuchy emocjonalne u niemowląt:
ośrodki kory nie w pełni kontrolują reakcje
emocjonalne
przed 18-36 m.ż. (a ciało migdałowate czynne od
dawna).

Hipoteza: Ciało migdałowate rejestruje komunikaty
emocjonalne w sposób trwały
(nie ma urządzenia kasującego pamięć)

Eksperyment ze szczurami:
silna uwarunkowana reakcja strachu mimo treningu
wygaszania utrzymuje się, gdy chirurgicznie
uniemożliwimy oddziaływanie kory na ciało
migdałowate.

Hipoteza: podobne drogi nerwowe funkcjonują w
mózgu człowieka.
Kora mózgowa dostarcza interpretacji zdarzeń
emocjonalnych ( dostarcza skojarzeń, wspomnień i
znaczeń, które integrują doświadczenia psychiczne
i biologiczne reakcje).

26

Odrębne ośrodki przetwarzania emocji

pozytywnych

(lewa półkula - np. szczęście)

i negatywnych (prawa półkula - np. gniew)

- Davidson, 1984

Lateralizacja

Łzy:

Skład chemiczny różnych łez inny.

Łzy emocji

w większej ilości i z większym stężeniem

protein niż

łzy w rekcji na cebulę

(brak różnic

związanych z płcią).

Więcej kobiet niż mężczyzn płacze z przyczyn
natury emocjonalnej. Rys. 13.1 w:
Zimbardo, s. 475

27

Do zapoznania się samodzielnie:

Koło emocji

Roberta Plutchika (1980, 1984)

Teorie emocji:

1. Teoria reakcji organizmu Jamesa i Langego

2. Teoria ośrodkowych procesów nerwowych
wg Cannona i Barda

3. Poznawcza teoria pobudzenia Lazarusa i
Schachtera

4. Ewolucyjna teoria Darwina