Strona
ALEKSANDER PUSZKIN EUGENIUSZ ONIEGIN
Puszkin A., Eugeniusz Oniegin, przeł. A. Ważyk, oprac. R. Łużny, Wrocław 1993, BNII, 35.
WSTĘP
Poeta w przedmowie do dopiero ukończonego dzieła dodał notę chronologiczną: „9 maja 1823r. w Kiszyniowie- 25 września w Bołdinie: 7 lat, 4 miesiące, 17 dni”- tyle pisał utwór. Zawiązek pomysłu zrodził się rzeczywiście dopiero w 1823r., ale poprzedził go rozciągnięty na kilka lat okres nowych życiowych doświadczeń, przemyśleń, lektury, wcześniejszych poetyckich realizacji, stanowiących jakby studia wstępne czy wcześniejsze warianty przyszłego poematu. Praca and całością nie została bynajmniej zakończona w „bołdinowskim wrześniu”. W dwa miesiące później powstaje szkic przedmowy do dwóch ostatnich rozdziałów. W roku następnym Puszkin uzupełnia i koryguje dosyć znacznie pierwotną wersję obecnego rozdziału ósmego. W związku z osobnym ogłoszeniem tego rozdziału drukiem 2 r. 1832 poeta zmienia jego pierwotne miejsce w stosunku do całości dzieła i przekomponowuje zakończenie utworu, zastępując usunięte partie tekstu wstępem wyjaśniającym. Wiosną 1833r. wychodzi pierwsze pełne wydanie „romansu wierszem” z dodanym teraz już do całości odautorskim komentarzem. W jesieni tegoż roku Puszkin szkicuje pomysły świadczące o chęci podjęcia na nowo wątku o losach Eugeniusza Oniegina, zaś w dwa lata później powstają pierwsze fragmenty planowanej kontynuacji. Tak więc z pomysłem swego dzieła, jego bohaterami, ideami i wątkami obcował Puszkin przez okres ok. 10-letni. Te pomysły, idee są największym i najdoskonalszym jego pisarskim przedsięwzięciem. Puszkin był świadomy wartości utworu, uznając poemat za ukoronowanie swej twórczości. Dzieło to nie tylko stało się czołowym osiągnięciem tego twórcy, ale też jednym z ważnych ogniw w rozwoju tej literatury, a z czasem weszło na stałe do świadomości ideowej i artystycznej Rosjan.
<<>>
PUSZKIN
W LATACH 1823-1830
Przystępując w r. 1823 do realizacji nowego pomysłu literackiego, był już autorem znanym i powszechnie cenionym, znajdującym się niemal u szczytu powodzenia pisarskiego. Świadomość twórców i opinia czytelników przyznawały mu zgodnie pierwszeństwo wśród współczesnych poetów.
W oczach społeczeństwa rosyjskiego poeta uchodził przy tym za jednego z czołowych i wpływowych opozycjonistów politycznych. Mniemanie to uzasadniały represje kół rządowych i trwające już 3 lata zesłanie śledziono też uważnie ewolucję twórczości poety od jego juweniliów z lat edukacji w Liceum Carskosielskim (1811- 1817) poprzez polityczne liryki i złośliwe epigramaty z lat służby urzędniczej w Petersburgu między r. 1817 a 1820 oraz pierwszą udaną próbę epicką, aż do wyrosłych w oparciu o nowe doświadczenia życiowe, przemyślenia i lekturę okresu pobytu na południu Rosji (Kaukaz, Krym, Besarabia, Odessa) wierszy i poematów tzw. „południowych”.
W ciągu tego dziesięciolecia, jakie upłynęło od debiutu (ok. 1814r.- ukazanie się drukiem pierwszego wiersza) Puszkin przeszedł dosyć istotną ewolucję poetycką. Pisać zaczął jeszcze w szkole jako 14- lat. Na jego młodzieńczych wierszach znać było zarówno inspirujący ślad tradycji wysokiego nurtu klasycystycznego, reprezentowanego przez Gawriłę R. Dierżawina, wpływ tzw. Poezji lekkiej w wydaniu neoklasycysty Konstantego Batiuszkowa, jaki i oddziaływanie nurtu sentymentalnego- przedromantycznego (europejskiego rodzimego)- Wasilij Żukowski. Młody poeta znalazł szybko uznanie u kolegów i profesorów, jak i największych ówczesnych autorytetów literackich z Dierżawinem, Żukowskim i Mikołajem Karamzinem na czele.
Wziął też rychło aktywny udział (po skończeniu uczelni) w życiu literackim, w działalności ugrupowań pisarskich i salonów, wszedł w środowisko spiskującej, nastawionej antyrządowo młodzieży szlacheckiej, zwłaszcza ze sfer wojskowych. Pod jej wpływem powstawała poezja patriotyczno- obywatelska. Wkrótce też zasłynął jako autor śmiałych wierszy agitacyjnych, traktujących zarówno o sprawach ustrojowo- politycznych (Wolność. Oda, Do Czaadajewa) i społecznych (Wieś), jak i atakujących osobiście cara Aleksandra i przedstawicieli władz (wiersz Bajki. Noël oraz satyryczne epigramaty). Te właśnie szeroko rozpowszechnione utwory uznane za jeden z przejawów wczesnej dekabrystowskiej literatury propagandowej, stały się przyczyną śledztwa, a następnie wysłania poety ze stolicy do pracy urzędniczej daleko na południu.
Przed wyjazdem zdążył skończyć szóstą, ostatnią pieśń swego pierwszego większego dzieła- poemat Rusłan i Ludmiła. Łącząc w nim żywotne wciąż tradycje europejskiej epiki romansowo- rycerskiej o tematyce historyczno- baśniowej oraz cechy XVIII- wiecznego poematu żartobliwego ze świeżymi i oryginalnymi, zaczerpniętymi z rosyjskiej ludowej bajki i byliny motywami i obrazami, umiał stworzyć oryginalną syntezę poetycką z tak różnorodnego tworzywa, jak właściwości poematu heroikomicznego i żartobliwego w stylu Voltera, elementy „poezji lekkiej” w duchu Hipolita Bogdanowicza, swoiście pojmowany koloryt historyczno- baśniowy oraz świat fantastyki folklorystycznej.
Wyjazd na południe otworzył nowy, trwający 6 lat okres życia i twórczości poety. Wzmożenie dążeń wyzwoleńczych w Europie, nawiązanie ożywionych kontaktów z przedstawicielami południowego, bardziej radykalnego odłamu ruchu dekabrystowskiego, status prześladowanego przez władze polityczne zesłańca i opozycyjnego pisarza, wreszcie olśnienie poezją powszechnie czytanego wówczas i wielbionego Byrona- wszystko to spowodowało dalszą radykalizację poglądów Puszkina.
Cykl romantycznych poematów rozpoczyna Jeniec Kaukazu, nowy model liryki zapowiada [Zgasło już światło dnia ]. Powstające kolejno „południowe” poematy: Fontanna Bachczyseraju, Bracia rozbójnicy, Cyganie wprowadzają do poezji rosyjskiej zarówno orientalny koloryt Kaukazu, Krymu u Besarabii, jak i nową problematykę moralno- filozoficzną i ideową. Zdobyczą o szczególnym znaczeniu było stworzenie typu bohatera romantycznego. Tworząc postać bezimiennego Jeńca, a później bohatera Cyganów, Aleko autor realizuje twórczy zamiar przedstawienia jednostki wybitnej, wznoszącej się znacznie w swych aspiracjach i możliwościach nad przeciętność środowiska i jego przyziemne zainteresowania, wyjątkowej indywidualności, skłóconej ze społeczeństwem i nie mieszczącej się w jego normach obyczajowo- społecznych, a także moralnych. Puszkin przeszczepił na grunt rosyjski, twórczo przetworzył i utrwalił na długie lata wszystkie zasadnicze właściwości poematu bajronicznego z całym zasobem pomysłów fabularno- sytuacyjnych, ze schematami treściowo- wątkowymi, typologią bohaterów, sposobami ulirycznianej i mocno subiektywnej narracji, typami pejzażu i tła. Dzięki temu stał się kodyfikatorem cech ideowo- artystycznych romantyzmu rosyjskiego, jego prawdziwym twórcą i najwybitniejszym przedstawiciele.
Praca nad nowym dziełem- Onieginem- absorbowała początkowo poetę całkowicie. Jeszcze w tym samym 1823 roku, powstały dwa pierwsze rozdziały, trzeci zaś i część czwartego w roku następnym. Ale później praca ta ulega znacznemu zahamowaniu: nad resztą czwartego rozdziału autor pracował jeszcze w r. 1825 i 1826, powoli w ciągu lat 1826-29 powstawały kolejne rozdziały. Pracę nad nimi poeta podejmuje kilkoma nawrotami, by wreszcie w szczęśliwej chwili wielkiego twórczego zrywu „jesieni bołdinowskiej” 1830r. doprowadzić rzecz do końca. Oczywiście owych siedmiu lat nie wypełnia jedynie Eugeniusz Oniegin. W tym okresie dokonały się istotne zmiany. Po 4-letnim pobycie na południu, na który złożyły się kolejno epizody: kaukaski, krymski, besarabsko- kiszyniowski i odeski, nastąpił 2-letni okres zesłania do rodzinnego majątku Michajłowskoje w guberni pskowskiej- nowe doświadczenia, krąg lektur, przemyślenia i plany pisarskie.
Nowa forma zesłania- na głuchą wiejską prowincję- pociągnęła za sobą dalsze ograniczenie niezależności, swobody ruchów oraz możliwości uczestniczenia w życiu politycznym kulturalnym. Pogłębiła się jego znajomość ludowego języka i obyczaju. Kontynuując Oniegina Puszkin równolegle przygotowywał wydanie swych wierszy, pisał żartobliwy poemat obyczajowy Graf Nulin o treści współczesnej. Istotne znaczenie miało nowe pojmowanie tematu historycznego, jako tworzywa literackiego, wypracowanie nowoczesnej wersji historyzmu, która pozwalała przy zachowaniu możliwie pełnej wierności epoce i ukazaniu prawdy charakterów na traktowanie ich z punktu widzenia czasów współczesnych, na wysuwanie paralel między przeszłością, a teraźniejszością, na dostrzeganie i ukazywanie pewnych niezmiennych prawidłowości czy powtarzalności w życiu jednostek i narodów. Inną zdobyczą tych lat była teoretyczna refleksja nad zagadnieniem roli narodu w procesie historycznym oraz problemem ludowości w literaturze. Pierwsze znalazło swój oddźwięk w tragedii, drugi doczekał się realizacji w utworach folklorystycznych: balladzie Pan młody oraz niewielkim cyklu Pieśni o Stiepanie Razinie.
Wypadki z przełomu lat 1825/26: śmierć Aleksandra I i wstąpienie na tron Mikołaja, nieudane powstanie 15 grudnia oraz fiasko zbrojnego wystąpienia spiskowców ze Stowarzyszenia Południowego, dramatyczne dzieje śledztwa i represje, które objęły najbliższych znajomych, a mogły też dotknąć samego poetę, wreszcie odwołanie z zesłania i słynna, a brzemienna w skutki rozmowa z carem- wszystko to w sposób decydujący zmieniło dotychczasowy bieg życia Puszkina i nie pozostało bez wpływu na jego poglądy oraz twórczość. Do Moskwy wrócił po 6 latach. Rozpoczął się trzeci etap drogi poetyckiej: dojrzałość twórcza, przezwyciężenie wąsko i jednostronnie pojmowanego romantyzmu. Ten okres twórczości trwał w latach 1827-30.
Puszkin w zamian za szczere przedstawienie swych dotychczasowych poglądów i stosunku do władz oraz obietnice zejścia z drogi opozycji uzyskał od nowego cara zapewnienie dużej swobody i niezależności jako pisarz: jego utwory, omijając zwykłe tryby cenzury, miały być przestawiane do aprobaty samemu monarsze. Uzyskując ten wyjątkowy przywilej brał jednocześnie na siebie uciążliwe zobowiązania- co nie ułatwiło, a skomplikowało jego sytuację. Wypracowaną przez poetę na osobisty użytek koncepcję ideologiczną, która przewidywała, że w konkretnej sytuacji możliwe jest tylko poparcie dla władzy oraz próba wpływania na nią czy oddziaływania w pożądanym kierunku, czekały ciężkie próby i zawody.
Puszkin
znalazł się w wyjątkowo trudnej sytuacji, co wywołało
podejrzenia zarówno ze strony władz, jak i kręgów niedawnych
sojuszników ideowych. Tu tkwiły korzenie wszystkich przyszłych
konfliktów i spięć, a w końcu i przyczyna tragicznej śmierci
poety.
Ogólne tło ówczesnego życia poety i jego zajęć
pisarskich:
Częste konflikty z władzami na tle literackim (m.in. niemożność ogłoszenia Borysa Godunova, sprawa autorstwa poematu Gabrielida)
Stały nadzór policji
Uczucia osamotnienia i pesymizmu
Bezskuteczne ponawianie próby wyjazdu
Nieustabilizowana sytuacja osobista i materialna
Brak szerszego społecznego rezonansu ówczesnych dzieł
Atmosfera ogólnego zastoju i marazmu po tragicznym 1825r.
Jednym z lepszych momentów w tej ponurej atmosferze był pobyt Mickiewicza w Rosji i ożywione kontakty obu poetów, przeradzające się w przyjaźń, innym- kilkumiesięczny wyjazd na Kaukaz w 1829r. 1830- możliwość urzeczywistnienia starań o ustabilizowanie swej osobistej sytuacji poprzez małżeństwo z Natalią Gonczarową (ożenił się z nią na początku następnego roku). W tym samym roku wybuchło powstanie listopadowe i wojna polsko- rosyjska. Oba te fakty zbiegają się w czasie z ową słynną „jesienią bołdinowską” stanowiącą ważny próg w ewolucji pisarza, oddzielający dwie epoki jego drogi twórczej. Okres do 1830r. nie sprzyjał twórczości. Skomplikowana sytuacja poety bezpośrednio odbiła się w jego utworach lirycznych. Z jednej strony powstają wiersze o charakterze deklaracji programowych, świadczące o chęci realnego poparcia dla poczynań Mikołaja, o zamiarach wpływania na cara i wskazywania mu pewnych wzorców postępowania (Stance, Do przyjaciół), z drugiej utwory mające świadczyć o wierności dla idei wolnościowych, dla dekabryzmu ([W głębinie syberyjskich rud], Arion). Tymi też pobudkami kierowany powraca do tematyki historycznej (do pokojowych przeobrażeń czasów Piotra I).
Do zrozumienia praw rozwoju historycznego, tragicznej antynomii jednostka a państwo Puszkin zbliży się znacznie później, w poemacie Jeździec Miedziany.
Pisząc dwa niezależne od siebie utwory o epoce- powieść historyczna Murzyn Piotra Pierwszego (nieukończona) oraz poemat Połtawa, autor stara się osiągnąć równocześnie dwa cele: 1)dać, zwłaszcza w powieści, możliwie wierny obraz epoki i uchwycić rządzące nią prawa oraz 2) przedstawić wybrany fragment dziejów z wyraźnym uwzględnieniem doraźnych potrzeb współczesnych. One to skłaniały do przeprowadzenia paraleli pomiędzy przełomowym okresem końca XVIIw. I początku XVIIIw., a pierwszymi latami nowego panowania Mikołaja, do wskazania mu jego wielkiego przodka jako wzoru człowieka i cesarza.
Kończąc Oniegina pisał równocześnie satyryczny poemat obyczajowy o tematyce „urbanistycznej”- Domek w Kołomnie.
<<>>
GENEZA DZIEŁA: OD POMYSŁU DO REALIZACJI
Pierwszą konkretną wzmiankę o nowym przedsięwzięciu pisarskim znajduje się w liście do Piotra Wiaziemskiego z 4 listopada 1823r.: „Jeżeli idzie o moje zajęcia, piszę teraz nie powieść, lecz powieść wierszem- diabelna różnica. Coś w rodzaju Don Juana- o druku nawet nie ma co myśleć; piszę więc byle jak”.
Powstające dzieło jest określane wymiennie terminami „poemat” i „romans wierszem”, a powołanie się na przykład Don Juana Byrona precyzuje bliżej jego właściwości literackie. Przyczyny obaw autora, jak poemat zostanie przyjęty:
Śmiałość pomysłu
Współczesność tematyki
Krytyczne ustosunkowanie do rzeczywistości przeradzające się w satyrę
Odejście od jednego typu postawy romantycznej
Przeniesienie problematyki bohatera romantycznego w wymiar współczesnej codzienności
Obawy Puszkina nie spełniły się. Pierwsze jeszcze w formie rękopiśmiennej, pieśni dzieła spotkały się z niezwykle gorącym przyjęciem, nie tylko przyjaciół i pisarzy, lecz także przez wydawców, także końcem 1824r. rozdział pierwszy poszedł już do druku, a na początku następnego znalazł się w sprzedaży. Nowe dzieło na tle innych jego utworów stanowiło zaskoczenie :
- egzotykę tła, orientalny koloryt zastąpiło współczesne, czasowo i topograficznie ściśle określone miasto,
- bujną dziką przyrodę południa – urbanistyczny pejzaż i świat miejskich wnętrz,
- dramatyczne losy nie znajdujących szczęścia w miłości kochanków ustąpiły miejsca prozaicznym dziejom znudzonego łatwymi
miłostkami petersburskiego dandysa,
- miejsce postaci romantycznych, owianych tajemniczością, zdolnych do wielkich uczuć, czynów, czy przynajmniej gestów, a
przy tym dostatecznie uogólnionych i ,,niedookreślonych” historycznie, społecznie i kulturowo, zajął bohater osadzony w jak najściślej określonym czasie i miejscu, ze szczegółowo wyprowadzonym rodowodem na szeroko ujętym tle obyczajowym, ukazanym na płaszczyźnie prozaicznych, ,,niepoetyckich momentów życiowych, takich jak domowa edukacja, sprawy majątkowe, gospodarcze, modne życie codzienne,
- człowiek niezdolny do żywszych uczuć i głębszego życia wewnętrznego, cynik i pozer.
Opinie krytyczne o nowym dziele wyszły ze środowiska ludzi, którzy byli bądź protoplastami bohaterów takich jak Jeniec, bądź mogli się z nimi identyfikować. Czołowy poeta i krytyk literacki obozu dekabrystowskiego, Aleksander Bestużew, zdawał się kwestionować w ogóle prawo obywatelstwa ,,obrazów życia codziennego”. Niezgodność, różnice polemik wynikały z różnego rozumienia pojęcia ,,satyryczny”:
Puszkin używał go jako synonimu lekkości, wesołości, ironicznego stosunku do przedstawionego świata.
A. Bestużew (zgodnie z tradycyjnymi poglądami) sądził, że odtworzony w poemacie krąg zjawisk ,,niepoetycznej”, niskiej rzeczywistości obyczajowej winien doczekać się ostrzejszego sądu, mocniejszej krytyki, bowiem jego autor nie wystąpił tu z karzącym biczem satyryka.
24 marca 1825r. Puszkin napisał list do Bestużewa. Odżegnuje się w nim os słowa ,,satyryczny” i związków z Don Juanem , na które sam niedawno wskazywał. Wyrzekał się tylko tego typu satyry, jakiego domagali się polemizujący z nim przyjaciele – satyry o charakterze politycznym, ostrej krytyki rzeczywistości. Puszkin tymczasem dokonując rehabilitacji przyziemnej rzeczywistości wcale z satyrycznego spojrzenia nie rezygnował. Nie była to satyra totalna, druzgocąca, bezkompromisowa : wyabstrahowana, stanowiła ona jeden z aspektów nowego, szerszego i głębszego spojrzenia na człowieka i jego sprawy, dojrzałego rozumienia bogactwa życia we wszystkich jego przejawach. Eugeniusz Oniegin przewyższał wszystkie dotychczasowe dokonania autora. Osiągnął wyjątkową harmonię sfery treściowej – problemowej i formalnej dzieła. Zawarł w nim pełną prawdę o życiu społeczeństwa rosyjskiego pierwszego 30-lecia XIX w.
<<>>
KSZTAŁT LITERACKI EUGENIUSZA ONIEGINA
Wdając w roku 1828 kolejne rozdziały poematu (4 i 5) opatrzył je Puszkin wierszową dedykacją dla Piotra Pletniawa, która później została przeniesiona na początek dzieła i stanowi poetyckie wprowadzenie do całości utworu. Nie jest to zwykła dedykacja dla przyjaciela. Ten liczący 17 – wersów fragment posiada również autonomiczną wartość jako wyjątkowo trafna i celna charakterystyka dzieła.
W oryginale (przekład Adam Ważyka nieco zmienia sens) myśl wyrażona została jeszcze dobitniej. Utwór stanowi,, zbiór pstrych rozdziałów : na pół żartobliwych, na pół smutnych, gminnych i idealnych, płody zabaw, bezsennych nocy, łatwego natchnienia, owoce lat młodości i dojrzałości, trzeźwej pracy rozumu oraz gorzkich doświadczeń serca”.
Cechy gatunkowe. Puszkin był twórcą i kodyfikatorem rosyjskiego poematu romantycznego – nowożytnej, popularnej w całej Europie formy literackiej. Nakreślenie szerokiej epickiej panoramy życia współczesnego w najróżnorodniejszych jego przejawach łączyło się bez pokazania centralnej postaci bohatera, jednostki nieprzeciętnej. Równie ważne jak temat i wątek główny były w romansie tego typu tzw. ,,dydresja”, a więc te wszystkie przypadki, kiedy następowało przejście z płaszczyzny narracji epickiej na płaszczyznę, na której dochodziło do głosu ,,ja” liryczne narratora. Dygresje te odsuwały na dalszy plan warstwę narracyjno-fabularną, w poszczególnych partiach romansu wysuwały się na miejsce naczelne. Tok epicki rwał się, rozpadał na samodzielne epizody. Niekiedy twórca szczególnie mocno akcentował swą rolę kreatora panującego nad materiałem epickim i kształtującego go wg swej woli czy kaprysu. Wychodził też poza ramy rzeczywistości przedstawionej, poza jej czas i rządzące nią prawa i ponad głowami swych bohaterów nawiązywał bezpośredni kontakt z czytelnikiem. Stąd też niepomiernie wzrastał rola podmiotu literackiego, jego przewaga nad światem przedstawionym. Narrator i podmiot liryczny w jednej osobie zaczynał odgrywać rolę dominującą w przebiegu fabuły.
Cecha tego gatunku : rozpiętość tematyczna, luźność konstrukcji, otwarta kompozycja umożliwiająca ,,nanizywanie” epizodów, łatwość przechodzenia z jednej płaszczyzny wypowiedzi literackiej w drugą.
Utwór jako poemat dygresyjny. Dzieło składa się z 8 pieśni-rozdziałów; w porównaniu z 16 pieśniami Don Juana cz obszernym Beniowskim jest to utwór stosunkowo niewielki.
Na Urywki z podróży Oniegina, wprowadzone do poematu jako dodatek uzupełniający, złożyły się zarówno całe, wykończone strofy dawnego VIII rozdziału, jak i ich większe lub mniejsze ustępy, czy pojedyncze wersy. Dochodzą jeszcze obszerne komentarze. Dzieło uderza więc dużą różnorodnością budowy zewnętrznej.
Poemat dygresyjny, w tym również Puszkinowski ,,romans wierszem”, jest utworem epickim. Odznacza się, podobnie jak romantyczny poemat orientalny czy ballada, wszystkimi podstawowymi elementami epiki : wyodrębnienie przy pomocy narratora podmiotu utworu od rzeczywistości przedstawionej, kreowanej przez narrację, a obiektywizującej się w postaciach bohaterów i przebiegu fabularnym.
Autor do stworzenia pełnego skończonego, wyraźnie rysującego się tworu epickiego, dążył poprzez :
tytuł, wskazujący na postać głównego bohatera
szerokie potraktowanie dziejów tego bohatera
stworzenie szeregu postaci pierwszo- i drugoplanowych
nakreślenie rozległego tła społeczno-obyczajowego
przemyślane gospodarowanie przestrzenią i czasem
rozbudowanie dobrze zadzierzgniętej intrygi fabularnej
przemyślaną koncepcję
Trzy pierwsze tytuły, całkowicie zgodne z treścią odnośnych pieśni, wskazują na sylwetki trzech czołowych postaci eposu : Pieśń I Chandra, Pieśń II Poeta, Pieśń III Panna.
Właśnie w rozdziale I czytelnik zapoznaje się z głównym bohaterem romansu, Eugeniuszem, pokazanym zarówno w ściśle określony momencie czasowym jego życia : w drodze na wieś do umierającego stryja, jak i poprzez obszerne, spełniające funkcję ekspozycji fabularnej, cofnięcie akcji aż do czasów dzieciństwa bohatera. W drugim i trzecim autor – przenosząc akcję na wieś wprowadza dwie nowe postacie : najpierw Włodzimierza Leńskiego, sąsiada Oniegina, romantyka w poezji i życiu, wkrótce związanego z bohaterem (tytuł Poeta) oraz Tatianę Łarinę, siostrę narzeczonej Leńskiego, Olgi (Panna). Oba rozdziały zawierają również pogłębienie charakterystyki dwojga bohaterów, stanowiących silny kontrast z Onieginem. Tu też następuje zawiązanie konfliktu romansu, którego rozwój stanie się tematem obu części następnych.
Następne części posiadają charakter wybitnie niestatyczny, fabularny, o silnym piętnie dramatycznym. Na tę ich ,,zdarzeniową” naturę wskazują tytuły : Pieśń IV Wieś, Pieśń V Imieniny, Pieśń VI Pojedynek.
Etapy rozwijającego się wątku w tej części romansu:
nagła, nieodwzajemniona miłość Tatiany do Eugeniusza
jego konflikt z Leńskim, zakończony pojedynkiem i śmiercią poety
konieczność wyjazdu Oniegina
jego długotrwała wędrówka po Rosji
Człon trzeci zawiera rozdziały, które jeszcze bardziej rozszerzają ramy akcji utworu, wyprowadzając ją z sielskiej prowincji w szeroki świat obu stolic, a nawet kraju. Drogi obu głównych bohaterów rozchodzą się: Tatiana wyjeżdża do Moskwy i wychodzi za mąż (Pieśń VII Moskwa), Eugeniusz podróżując przenosi się z miejsca na miejsce (Pieśń VIII Wędrówka). W finałowym rozdziale (Pieśń IX Wielki świat) następuje ostatnie spotkanie, które powoduje zdecydowane rozstanie bohaterów i rozejście się ich dróg życiowych.
Fabuła poematu rozwija się bardzo jasno i logicznie przez kolejne perypetie i kulminację aż do dramatycznego rozwiązania. Postacie (pierwszoplanowe, uboczne i epizodyczne) stanowią wyraziście rysujące się sylwetki o konkretnym rodowodzie społeczno-obyczajowym, obliczu moralnym oraz motywacji psychologicznej. Szeroko potraktowane przez narratora tło: elementy życia społecznego, kulturalnego, obyczaj, przyroda, ale też i daleko posunięte i dające nieoczekiwanie cenne rezultaty pogłębione przedstawienie świata duchowego bohaterów.
Narracja epicka. Opis. W utworze występują dwie formy opisu:
obiektywizujący, rzeczowy
poetycki, ,,uliryczniający”
Autor najchętniej używa opisu w tej drugiej funkcji co wypływa z charakteru formy gatunkowej, jaką jest poemat dygresyjny.
Formy opowiadaniowe. Jednym ze sposobów, których autor używa dla osiągnięcia dramatycznego napięcia ruchu, zmienności stanów jest tzw. Opowiadanie unaoczniające (częste w rozdziale 5).
Temporalne następstwo opowieści narracyjnej modyfikują częste retardacje, wywołane koniecznością pełniejszej charakterystyki wprowadzonych do akcji nowych postaci i logika wewnętrznej struktury dzieła.
Językowo-stylistyczne struktury świata bohaterów. Monolog. Obok monologicznej narracji powstaje w utworze szereg indywidualizowanych, różnorodnych w swym wyrazie wypowiedzi osób działających. Są to przede wszystkim formy uzewnętrznienia myśli i przeżyć bohaterów – drugi z głównych sposobów (obok charakterystyki odautorskiej) epickiego postaciowania.
Formy monologów :
właściwe, jak wielka ,,oskarżycielska mowa” Eugeniusza wobec milczącej, zdruzgotanej moralnie Tatiany, oraz ostateczny osąd Eugeniusza wypowiedziany przez Tatianę w ostatnim rozdziale poematu
postać wypowiedzi stylowo i kompozycyjnie autonomicznych : lisy będące charakterystyką bohaterów – Tatiany i Eugeniusza (rozdział III i VIII), przedśmiertna elegia Leńskiego
niewypowiedziany, wewnętrzny, utrwalający w zorganizowanej, zakończonej formie słownej proces myślowy czy świat uczuć bohatera, np. rozpoczynające dzieło cyniczne myśli Oniegina o czekającej go nudzie przy umierającym stryju.
Formy dialogowe. Sytuacja dialogowa jest tu tak umiejętnie zorganizowana, że narrator rezygnuje niemal całkowicie ze swej roli wprowadzenia i komentowania, wyjaśnienia i ,,reżyserowania” rozmowy, poprzestając na dosłownym cytowaniu replik w kształcie mowy niezależnej. W obrębie pięciu pierwszych strof rozdziału trzeciego, będącego w całości dialogiem scenicznym, jedynie kilka wierszy stanowi krótką interpolację informacyjno-narracyjną. Szczególnie rzucają się tu w oczy właściwości intonacyjno-składniowe dialogu, stwarzające iluzję żywego języka potocznego: szybko po sobie następujące krótkie zdania i wypowiedzenia pytajne i wykrzyknikowe, konstrukcje eliptyczne i ,,zamilknięcia”.
Synkretyczne właściwości gatunku. Romans wierszem, czyli poemat dygresyjny, był gatunkiem mieszanym, synkretycznym, w którym krzyżowały się przenikały właściwości rodzajowe i gatunkowe eposu i liryki. W poemacie nie występuje osobna warstwa epicka, nie ma tu też czystej, klasycznej liryki czy „cyklu miniaturowych wypowiedzi lirycznych”. Eugeniusz Oniegin nie jest amorficznym połączeniem heterogenicznych składników, lecz twórczą, niepowtarzalną syntezą gatunkową.
Żywioł liryczny. Osobliwości narracji:
poemat jest utworem krótkim, ale treściwym, tematycznie „zagęszczonym”. Tymczasem ramy chronologiczne i wyznaczniki przestrzenne jego materii fabularnej są bardzo rozległe, a świat przedstawiony- bogaty i wielowarstwowy. Puszkin osiągnął to poprzez: 1) maksymalną kondensację treści i selektywny dobór elementów tego świata; 2)dzięki wzbogaceniu swego dzieła o te pozaepickie środki wyrazu, które w istotny sposób rozszerzyły jego tematyczno- problemową „nośność” oraz ideową i artystyczną atrakcyjność
typ narracji „uliryczniony”. Wszechobecność, wszechwiedza i wszechmoc narratora, który nie z ukrycia, ale jawnie ingeruje w akcję, plącze wątek, kształtuje bohaterów, panuje nad narracją, ciążąc nad nią i zabarwiając ją emocjonalnie.
Funkcje narratora. W przeciwieństwie do „czystych” gatunków epickich, gdzie obecność kreatora świata przedstawionego jest albo bardzo dyskretnie zaznaczona, albo w ogóle niewidoczna, w Onieginie ujawnia się ona w sposób jak najbardziej wyraźny, demonstracyjny, jest czymś programowo założonym. Subiektywizm ocen, bezpośrednie ujawnienie własnego „prywatnego” zdania autora. Autor nie tylko swej obecności nie ukrywa, ale często wysuwa ją na pierwszy plan, przed czy ponad bohaterów i ich świat, przechodząc od obiektywizującej narrację kategorii bezosobowej do wypowiedzi w pierwszej osobie. Narrator utożsamia się niedwuznacznie z autorem dzieła, wkracza do utworu niby konkretna postać.
Spełnia więc przede wszystkim normalne funkcje narratora, ale raz czyni to w sposób obiektywizujący, epicki, kiedy indziej- wyraźnie ingeruje w tok fabularny.
Dygresje liryczne. „Ja” odautorskie ujawnia się w utworze jeszcze inaczej- poza narracją i linią fabularną. Tu wszędzie użycie gramatycznej kategorii pierwszej osoby sygnalizuje przejście na inną płaszczyznę dzieła. Pierwsze 4 rozdziały mają znacznie więcej dygresji, niż reszta utworu. Dygresje stanowią ok. 34% utworu. Najczęstsze dygresje to wypowiedź- apel, wypowiedź- apostrofa skierowana konkretnie do wyimaginowanego czytelnika. Czasami ten zwrot przyjmuje kształt jednostronnej repliki odautorskiej o charakterze niejako prywatnym. Np. Puszkin prezentuje swego bohatera (I, 2). Funkcje dygresji:
pogłębiony psychologiczny komentarz odautorski, osąd moralny, upoetycznienie, tworzenie nastroju, liryczna refleksja
rola kompozycyjna. Ustosunkowanie się autora do postaci i ich świata, jego decydująca rola w prowadzeniu narracji i organizowaniu głównego wątku (bierze to początek z prozy sentymentalnej Laurence Sterne’a) np. autor przywołuje się do dyscypliny i ponownie podejmuje wątek, przerwany dygresyjnym opisem, oraz tłumaczy z osobliwości swego stylu (I, 25-26).
Osobowość autora- narratora. Jednym z wątków myślowych ustępów są zagadnienia twórczości, pracy literackiej. Tu ujawnia Puszkin osobiste plany i zamierzenia literackie, zwierza się z trudności pisarskich, poważnie i ironicznie wypowiada się o charakterze swojego dzieła:
taki cel spełnia ostatnia strofa rozdziału pierwszego (I, 60), zawierająca krytyczną ocenę napisanej części poematu
podobnie zakończenie rozdziału następnego (II, 39-40) przynosi zwierzenia autora o nadziejach, jakie wiąże ze swą pracą oraz zabarwioną ironią wizje własnej sławy u następnych pokoleń
Dwa obszerne ustępy o charakterze wypowiedzi programowych:
III, 13-14- zapowiedź porzucenia poezji na rzecz zwyczajnej prozy. Pociąga go starodawna powieść oparta na podaniach rodzinnych, odznaczająca się prostotą stylu i tradycyjnością romansowego wątku
Urywki z podróży Oniegina w. 126-139- deklaracja pisarska, gdzie wczesnej burzliwej poezji romantycznej Puszkin przeciwstawia nowy typ twórczości, który go obecnie zajmuje: zwykłe, wiejskie pejzaże, codzienna, gminna tematyka, życiowy minimalizm
Dygresje obejmują też inne aspekty jego osobowości:
Sprawy ogólniejsze: lektura zainteresowania kulturalne i artystyczne, moda i obyczaj, sympatie i animozje
Sprawy głębsze, o większym ciężarze gatunkowym: wysiłku umysłowego, refleksji nad światem i ludźmi, wyników bystrej obserwacji i osądu otaczającej rzeczywistości, intymnych uczuć. Np. w rozdziale I występują cztery zespoły strof, jako element towarzyszący poszczególnym etapom opowiadanej tu biografii bohatera:
(I, 18-19) Nawiązując do opisu teatralnych zainteresowań Oniegina przynosi zwartą, pogłębioną charakterystykę rosyjskiego teatru dawnego i współczesnego oraz wyraża osobiste (i subiektywnie zabarwione) wspomnienia o teatralnych pasjach pisarza z lat jego pierwszego pobytu w Petersburgu
(I, 29-35) Obszerny, kilkustrofowy ekskurs pojawia się przy opisie balu: składają się nań głównie bardzo subiektywne, odznaczające się to lekką ironią i frywolnością, to niekłamanym, wciąż jeszcze nie całkiem wygasłym uczuciem wspomnienia o znanych a nieobojętnych poecie kobietach
(I, 49-50) Wyrażenie typowo romantycznej tęsknoty za krainami wyobrażalnego szczęścia i swobody
(I, 55-60) Pochwała życia sielskiego, łącząca się z wyznaniami na temat tworzonego dzieła, stosunku autora do jego bohatera oraz własnej twórczości poetyckiej
Do rzadkości należą ustępy, które zachowują całkowitą niezależność od otaczającego ich kontekstu (IV, 18-22), a ukształtowane zostały jako rozwinięta szeroko aluzja do spraw i zdarzeń z życia samego Puszkina, jako gorzkie wyznanie jego życiowych doświadczeń i zawodów. Jednak i wtedy przeżycia czy refleksje odnoszą się do autora, jak i częściowo bohatera.
W poemacie są tylko trzy fragmenty o charakterze samodzielnym, stanowiące przykłady czystej liryki bezpośredniej:
Koniec rozdziału VI (43-46), piękna apostrofa do „górnej i chmurnej” młodości, widzianej poprzez pryzmat „południa życia”
Początek rozdziału VII (2-3) stanowiący elegijną refleksję nad nieuchronnie zbliżającym się zmierzchem życia, którego już nawet budząca się wiosna nie może zabarwić radością
Pierwsze strofy rozdziału ostatniego, o kapryśnie rozwijającej się linii fabularnej (VIII, 1-5, 10-11), zawierające dwa odrębne wątki myślowe: autocharakterystykę twórczości poetyckiej oraz jeszcze jeden bardzo osobisty rozrachunek liryczny z własną młodością
Kompozycja utworu. Utwór zbudowany na zasadzie układu trójczłonowego przewidywał podział na trzy części dziewięciu pieśni, te zaś składać się miały z trzech części- pieśni każda. Przed ogłoszeniem całości dzieła Puszkin usunął przedostatni rozdział (aby nie burzyć triady), ale zachował ten rozdział w szczątkowej postaci, jako tekst poboczny, uzupełniający. Przemyślana i konsekwentnie przeprowadzona koncepcja całości, która pozwoliła na zastosowanie prostego, bardzo naturalnego układu fabularno- tematycznego- części układają się jakby w porządku rosnącym: następują po sobie w ten sposób, że każda następna zawiera szersze i głębsze ujęcie losów bohaterów, że rozszerzają one coraz bardziej ramy czasowe i zakres dzieła.
Pierwsza z nich, najbardziej ze wszystkich statyczne, spełnia funkcję wprowadzenia. Każda z trzech jej pieśni przedstawia kolejno trzech głównych bohaterów: Oniegina, Leńskiego i Tatianę:
Z Eugeniuszem spotykamy się w momencie jego podróży do stryja: zaintrygowany myślami i postawą Oniegina czytelnik otrzymuje od autora w toku długiej dygresji- ekspozycji biografię bohatera, poczynając od domu rodzicielskiego i dzieciństwa, aż do momentu otrzymania wiadomości o chorobie stryja, oraz dosyć szczegółowo nakreśloną jego sylwetkę społeczno- obyczajową i moralno- psychiczną. Wywód ten trwa tyle ile droga, do współczesności wracamy w momencie przyjazdu bohatera na wieś
Portret Leńskiego nie jest tak szczegółowy. Przedstawienie postaci podobne: ukazanie bohatera i jego wstępna prezentacja, portret wewnętrznym sylwetka moralna, psychiczna, charakterystyka zainteresowań i pasji życiowych, postawy i świata uczuciowego, traktowanych jako rezultat różnorakich czynników zewnętrznych
W rozdziale drugim jest wprowadzona do akcji (poprzez pośrednictwo Leńskiego i jego narzeczonej Olgi) sistra Olgi, Tatiana. Właściwy portret psychiczny i moralny przynosi dopiero rozdział trzeci, w całości poświęcony Tatianie. Autor kolejno przedstawia w nim najpierw pierwsze spotkanie dwojga głównych bohaterów, potem rozwój uczucia Tatiany od niejasnych przeczuć i oczekiwań, poprzez pierwsze nieokreślone jeszcze wrażenia, marzenia, grę wyobraźni, mającą pożywkę w lekturze, zwłaszcza w sentymentalnych romansach, aż do wybuchu silnego uczucia, zmuszającego dziewczynę do łamania konwenansu i śmiałego, nieliczącego się z następstwami, wyznania Eugeniuszowi w namiętnym liście- spowiedzi swej miłości (III, 5-37)
Autor stwarza tu ciekawą sytuację fabularną: przewiduje zakochanie się dwu par:
Leński, poeta- romantyk, kocha się w dziewczynie przeciętnej, przyziemnej i płaskiej
Tatiana, gorliwa czytelniczka Rousseau i Richardsona zapala się namiętnym uczuciem do rozczarowanego, niezdolnego do jakichś żywszych odczuć, obojętnego i sceptycznego Eugeniusza.
Rozdział IV, V i VI mają charakter wybitnie dramatyczny. Są to kolejno: decydująca rozmowa Oniegina i Tatiany, wywołana otrzymanym listem (IV, 12-17), złowieszczy sen Tatiany, niby projekcja nastojów i obaw później spełnionych (V, 11-21), przyjęcie imieninowe i bal, zakończony błahą, lecz brzemienną w skutki sprzeczką Eugeniusza i Leńskiego (V, 25-45), wreszcie przygotowania do pojedynku i w końcu jego tragiczne zakończenie (IV, 8-32). Włodzimierz Leński ginie, schodząc całkowicie ze sceny, Olga wkrótce wyjdzie za mąż i równie zniknie z kart romansu, Eugeniusza zmusi do wyjazdu wytworzona przez niego samego sytuacja. Pozostanie jedynie Tatiana, która w części następnej wyprowadzona zostaje przez autora na pierwszy plan.
Część ostatnia tryptyku dopełnia obraz trójki głównych bohaterów, zapowiadając równocześnie dalsze ich dzieje. Trzy składające się na nią rozdziały: siódmy, pierwotnie 8 (ostatecznie wyłączony poza tekst zasadniczy, jako fragmentaryczny opis podróży Oniegina) oraz obecny 8 (dawniejszy 9) ułożone są w sposób następujący: dwa pierwsze (zatytułowane jako Moskwa i Podróż) miały ukazać dalsze dzieje obojga bohaterów, rozwijające się teraz odrębnie, traci zaś, zamykający zetknął bohaterów, aby rozłączyć ich na zawsze.
Eugeniusz – jeździ po Rosji, poznaje kraj, rozszerza swe horyzonty myślowe, staje się bardziej dojrzały.
Tatiana – dojrzewa, zmienia miejsce pobytu, wchodzi w świat stołecznego towarzystwa, wychodzi za mąż, staje się światową damą.
Przedstawione w ostatniej scenie opowieści finałowe ,,rozwiązanie” akcji zostało zbudowane jakby na zasadzie lustrzanego odbicia pierwszego spotkania obojga (opisanego w rozdziale 4). Tu, podobnie jak wcześniej, następuje scena wyznania miłosnego, poprzedzona namiętnym listem. Osoba wyznająca milczy, zdaje się na łaskę i wyrok drugiej, ta zaś z kolei w długim monologu odrzuca ofiarowane uczucie. Wyznaje i prosi o łaskę Eugeniusz, umoralniające kazanie wygłasza odtrącona niegdyś Tatiana. W ten sposób Puszkin stworzył zamkniętą całość kompozycyjną o wyjątkowej logice i klarowności.
W rozdziale 8 rośnie ilość dygresji. Wzmaga się tu emocjonalne zaangażowanie narratora. Do głosu dochodzi silne liryczne ,,ja” poety. Dwa istniejące w utworze przebiegi czasowe:
Czas narracji, w zakresie którego działa osoba opowiadającego (utożsamiana z Puszkinem)
Czas fabularny, w którym egzystują bohaterowie zachodzą przedstawione w utworze wydarzenia w każdym z rozdziałów zawarty jest, mniej lub bardziej wyeksponowany, jakby chronologiczny punkt ciężkości.
Najczęściej celowi temu służą zarysy krajobrazu, obrazy przyrody czy poetyckie impresje o niej, np.: z Onieginem poznajemy się po raz pierwszy wiosną lub latem: do stryja jedzie on końmi pocztowymi wzbijającymi kurz (I, 2), przyjechawszy zaś na wieś znajduje początkowo przyjemność w obcowaniu z ,,mrokiem dąbrowy” i ,,Szmerem strumyka” (I, 54). W obszernej dygresji obejmującej młodość Eugeniusza autor dwukrotnie wprowadza miejskie petersburskie pejzaże: zimowy (I, 22) oraz letni (I, 47).
Wypadki rozdziału 7 i 8 dzieli znaczny okres czasu. W przeciwieństwie do rozdziałów poprzednich, które albo były czasowo ze sobą ściśle związane, albo stanowiły chronologiczne całości. Ósmy to część oddzielna, będąca właściwie epilogiem. Dwoje bohaterów spotykamy ponownie po 2 latach. Akcja rozdziału dzieje się zimą.
Cała akcja Eugeniusza Oniegina obejmuje okres ok. 5 lat. Rozpoczyna się późną wiosną czy latem pierwszego roku: od przyjazdu Eugeniusza na wieś aż do imienin Tatiany. Opisane w rozdziale 5 i 6 zdarzenia rozegrały się w styczniu roku następnego, wiosna zaś, lato i jesień tego roku stanowią tło rozdziału 7, przedstawiającego następstwa śmierci Leńskiego dla wszystkich uczestników dramatu. Pod koniec tego rozdziału, już w zimie, Tatiana przyjeżdża do Moskwy, gdzie prawdopodobnie wkrótce wychodzi za mąż. Upłynęły więc od początku akcji niecałe 2 lata. Miną jeszcze 2 następne zanim Eugeniusz zjawi się z powrotem w Petersburgu i przeżyje osobistą tragedię – te wypadki opisane w rozdz. 8, zajmą kolejną zimę następnego, 5 roku.
Puszkinowi zależało na tym, aby czytelnik świat przedstawiony w dziele mógł odnieść do określonej, realnej rzeczywistości.
Tak więc poza ogólną ,,sprawdzalnością” tego obrazu życia, poza możliwością identyfikacji poszczególnych jego elementów, czytelnik otrzymuje kilka bardzo wyraźnych danych, które umożliwiają dość dokładną lokalizację dziejów Eugeniusza:
Eugeniusz, kiedyś znajomy przyjaciel narratora (posiadający w swej biografii wiele wspólnego z autorem) jest jego rówieśnikiem
Z Urywków z podróży dowiadujemy się, że Oniegin zwiedzał Bachczyseraj ,,w trzy lata” po Puszkinie, czyli w roku 1823 (poeta był tu w lecie 1820r. wraz z rodziną Rajewskich).
Język i styl. Stylizowany przez twórcę ,,pstry” charakter poematu, jego wielka różnorodność tematyczna, bogactwo problemowe, zróżnicowanie rodzajowo-gatunkowe oraz złożoność kształtowania kompozycyjnego – znalazło pełny wyraz również w warstwie językowo-stylistycznej.
Puszkin zrealizował koncepcję Michała Łomonosowa: syntezy dwóch żywiołów językowych istniejących w ciągu wieków w piśmiennictwie rosyjskim: języka staro - cerkiewno - słowiańskiego oraz żywej, potocznej mowy rosyjskiej.
Puszkin chętnie i często posługiwał się słownictwem o charakterze archaizmów, a także leksyką potoczną, barbaryzmami czy prozaizmami. Leksyka potoczna- używana dla celów parodystycznych czy polemiczno – literackim (np. VII, 55).
Archaizmy słowne: fanatyczno – gramatyczne – charakteryzują postać, indywidualizacja.
Barbaryzmy – najczęściej galicyzmy. Używane dla charakterystyki językowej bądź odtworzenia kolorytu obyczajowego.
Puszkin, poprzez typ wypowiedzi językowej ujawnia, rodowód społeczno-obyczajowy jego bohaterów, ich cechy psycho-moralne, uczucia i nastroje.
Najdonioślejszym osiągnięciem Puszkina – stylisty było stworzenie takiej organizacji językowej, która pozwalała na przechodzenie przy poszczególnych wątkach czy postaciach na inną tonację stylową.
Budowa wierszowa. Zastosowany w utworze typ zwrotki Puszkin stworzył specjalnie dla potrzeb poematu. Jest to najobszerniejszy z istniejących w poezji rosyjskiej układów stroficznych, bo liczących 14 wersów. Budowa przypomina skomplikowaną strukturę zwrotkową sonetu. Tzw. ,,strofa onieginowska” stanowi więc 14-wersową treściową, składniowo-intonacyjną i weryfikacyjną całość, występującą regularnie w całym poemacie. Jedyne odstępstwo od tej formy organizowania językowo-wersyfikacyjnego tekstu poematu to dwa fragmenty ukształtowane astroficznie: listy Tatiany i Eugeniusza oraz całkowicie kompozycyjnie i rytmicznie odmienna Pieśń dziewcząt z rozdziału 3.
W Onieginie posłużył się autor swym ulubionym metrum, jambem, tok rytmiczny – tetrapodia jambiczna. Stopa hiperkatalektyczna - 14 – wersowa całość składa się z 8 wersów zbudowanych ze stóp akatalektycznych oraz 6 z kataleksą.
Sąsiednie wersy związane ze sobą w większe całości systemu czwórkowego, tworzą trzy kolejne czterowiersze, każdy o innym sposobie rozłożenia współbrzmień końcowych:
Pierwszy posiada rymy przeplatane (krzyżowe) : AbAb,
Drugi – parzyste : ccdd,
Trzeci – obejmujące EFFE.
Całość spina klamrą współbrzmieniową energiczny dystych, nowa para rymów męskich (gg).
Puszkin chętnie posługuje się paralelizmem składniowym.
<<>>
TEMATYKA UTWORU. POSTACIE BOHATERÓW
ZAWARTOŚĆ IDEOWA
Temat poematu. Eugeniusz Oniegin zawiera dość szczegółowy obraz społeczeństwa rosyjskiego, reprezentowanego przez jego ówczesną czołową w sensie gospodarczym, politycznym i kulturowym warstwę – ziemiaństwo. Obraz życia tego społeczeństwa jest złożony i wielowarstwowy, obejmujący zarówno przejawy rzeczywistości materialnej, jak i duchowej, sprawy ekonomiki i życia społecznego oraz kultury i psychologii, praktyczną działalność człowieka i kwestie etyczno-moralne.
W centrum uwagi pisarza pozostają losy jednego pokolenia tego społeczeństwa, wstępującego dopiero w życie i osiągającego etap dojrzałości na początku lat 20 XIX w.
Eugeniusz Oniegin. Jest on postacią czołową dzieła. W nim konkretyzuje się koncepcja tematyczna oraz skupia podstawowa problematyka ideowa utworu. Autor pokazawszy go wyczerpująco na tle normalnych dlań warunków środowiskowych- życia petersburskiej „złotej młodzieży” szlacheckiej- przeniósł następnie w sytuację odmienną, w środowisko ziemiańskie dalekiej prowincji, w warunki życia na wsi, zetknął z nowymi ludźmi i doświadczeniami życiowymi. Został on skonfrontowany z postaciami całkowicie mu przeciwnymi: z poetycką naturą romantyka Leńskiego oraz nieprzeciętną kobiecą indywidualnością Tatiany, osoby, chociaż wyrosłej (jak Oniegin) w podobnym środowisku społecznym, reprezentującej całkowicie odmienną koncepcję życiową, cechy psychiczne, wartości moralne. Następnie, przeprowadziwszy Oniegina przez doświadczenia i rozczarowania, jakie przynosiło życie na wsi, nieodwzajemnione uczucie zakochanej w nim Tatiany, kontakty ze środowiskiem, konflikt z Leńskim, zakończony pojedynkiem i śmiercią antagonisty, Puszkin daje jakby swemu bohaterowi szansę przełamania życiowego impasu praz moralnej odnowy. Wysyła go w dłuższą podróż po Rosji, która może rozszerzyć nie tylko jego horyzonty myślowe, zbudzić z odrętwienia i otrząsnąć z marazmu, ale i zaznajomić z życiem własnego kraju, jego przeszłością i dniem dzisiejszym. Po okresie prób i doświadczeń, sprowadza swego bohatera w to samo miejsce, z którego go wywiódł- w świat stołecznych salonów, poddaje go ostatniej życiowej próbie. Rozpoznawszy tu w światowej damie, żonie swego krewnego, generała i księcia, dawną wiejską znajomą, przeżywa teraz pierwsze wielkie i prawdziwe uczucie, które nie będzie odwzajemnione. W tym momencie autor przerywa relację o jego losach, pozostawiając przed czytelnikiem jako kwestię otwartą sprawę ostatecznej moralnej oceny bohatera.
Bohatera poznajemy, gdy ma ok. 20 lat. Jest on jednym z wielu reprezentantów swej sfery nie wybijał się niczym ponad przeciętność. Młody człowiek wcześnie usamodzielniony po śmierci rodziców, pozbawiony majątku w wyniku złej gospodarki finansowej ojca, ale mogący utrzymać się na odpowiednim poziomie, mimo że nie jest, jak większość jego rówieśników, oficerem czy urzędnikiem. Po śmierci samotnego stryja jego warunki materialne poprawiają się. Eugeniusz nie wyróżnia się też wykształceniem- otrzymał jak wszyscy w tym środowisku niezłe wykształcenie domowe pod okiem guwernerów i nauczycieli Francuzów, ale inaczej niż autor czy Leński (słuchacz uniwersytetów w Niemczech) na tym poprzestał. Braki wykształcenia uzupełniał przyrodzoną inteligencją, zainteresowaniami kulturalnymi i poważną lekturą. Miał jedną, pochłaniającą go pasję: „czułą sztukę miłowania” (I,8). Wokół niej ogniskowały się zainteresowania i starania bohatera. Wywołała w końcu przesyt, zanik świeżości uczuć, zniechęcenie i duchowe spustoszenie. Rezultatem jej były nastroje pełne rozczarowania i wrogości wobec świata i ludzki, postawa negacji i pesymizmu, pogrążenie się w stan zwany wówczas modnie splinem (chandrą). Postawa ta była typowo romantyczna i modna. Autor stara się pokazać realne tło tego fenomenu, osadzić go w określonym kontekście społecznym i kulturowym, zgłębić jego naturę, poddać osądowi moralnemu. Stąd konieczność retrospekcji, niezbędność konfrontacji postawy bohatera z innymi możliwymi postawami życiowymi. Postać Eugeniusza jest potraktowana statycznie.
Bohater jest nie tylko zgorzkniałym, przedwcześnie rozczarowanym mizantropem (człowiek stroniący od ludzi, unikający ludzi), sceptykiem i egoistą czy prymitywnym życiowym materialistą. W nowym środowisku szlachty prowincjonalnej dosyć szybko zraził do siebie ludzi niechęcią do panującego tu odwiecznego porządku i konwenansów oraz swą „innością”, ale równocześnie ożył (chociaż na krótko) w nowym otoczeniu, zajął się uporządkowaniem sytuacji swych poddanych zmieniając im „brzemię pańszczyzny” na „lekki czynsz”. Okazał się także zdolny do szczerego uczucia przyjaźni dla swego sąsiada, Leńskiego, w którym pociągały go te cechy charakteru i umysłu, jakich sam nie posiadał: młodzieńczy idealizm, świeżość uczuć, dar poezji, duża wiedza zdobyta w czasie studiów za granicą, aktywny optymistyczny stosunek do życia. Leński pozwolił mu odżyć duchowo i intelektualnie, przywrócił go na krótko życiu i ludziom.
Osobowość poznanej Tatiany potrafiła zaintrygować nawet tego wytrawnego i doświadczonego znawcę kobiecych serc. Najpierw postąpił „ładnie” z Tatianą dającą mu swe serce: starał się jak najbardziej oszczędzić jej miłość własną, przestrzec przed podobnymi pomyłkami, szczerze wyjaśnić motywy swego postępowania w stosunku do niej. Później (w scenie imieninowego przyjęcia) dał nowy dowód delikatności, a nawet zrozumienia dla jej ciężkiej sytuacji psychicznej (V, 34). Konflikt z Leńskim- od Oniegina zależało, alby ten błahy, ale sprowokowany przez niego samego spór załagodzić. Powinien zadrażnienie rozładować jako człowiek starszy, doświadczony i mądrzejszy. Nie zrobił tego- uległ presji konwenansu i zabił w pojedynku jedynego bliskiego sobie człowieka. Świadomość zabójstwa będzie mu odtąd towarzyszyć stale, wypędzi go z posiadłości, zmusi do wędrówki, a obraz zabitego nie zniknie nawet po latach. Podróż jego spowodowała ewolucję jego poglądów, stworzyła warunki do jego odrodzenia. Etapy podróży: stare historyczne miejscowości (Niżni Nowogrod, Astrachań), Kaukaz, Krym, Odessa miały przynieść nowe przemyślenia i doświadczenia.
Autor kreśląc negatywny, satyryczny portret zbiorowy wyższego towarzystwa stołecznego zdaje się sugerować, że to Oniegin zdolny jest teraz do takiego krytycznego spojrzenia na świat, w którym sam dawniej się obracał. Każe mu przeżyć wielką miłość do Tatiany oraz usłyszeć gorzkie słowa prawdy o sobie. Autor przerywa opowieść o nim w momencie dlań bardzo trudnym, gdy stoi na rozdrożu jako bankrut i człowiek bez osiągnięć i perspektyw.
Puszkin miał pierwotnie inne plany w stosunku do Oniegina, szczegóły:
W 1829r. w czasie pobytu autora na Kaukazie wspominał rozmówcom, że jego bohater albo poniesie śmierć na Kaukazie albo zostanie dekabrystą
Próby kontynuacji historii Oniegina- tzw. Dziesiąty spalony rozdział utworu (był w nim Oniegin uczestnikiem ruchu dekabrystów)
Tatiana Łarina. Jest nieprzeciętną indywidualnością, jednostką wyobcowaną ze swego środowiska, ale równocześnie ze światem otaczającym ją powiązaną licznymi i różnorakimi nićmi. W sferze kompozycyjno- fabularnej jest postacią równie istotną jak Oniegin: stanowi jakąś jego przeciwwagę i dopełnienie, jest drugim punktem ciężkości w tym złożonym układzie, punktem, który ogniskuje idee i problemy, motywy i wątki. Najpierw czytelnik dowiaduje się o wyglądzie zewnętrznym bohaterki itp. Potem widzi ją w działaniu: bohaterka przeżywa pierwsze wielkie uczucie, jest świadkiem i uczestnikiem tragicznego w skutkach konfliktu Eugeniusza i Leńskiego, przeżywa ciężko szczególnie trudny dla niej rok po śmierci Leńskiego i wyjeździe Oniegina, a następnie siostry, co czyni ją jeszcze bardziej samotną i obcą. Następnie wyjazd wbrew jej woli do Moskwy, wyjście za mąż za namową matki, wreszcie nowe spotkanie z Eugeniuszem i wybór pomiędzy głosem serca a poczuciem obowiązku i nakazami etycznymi. Ewolucja postaci:
Tatiana jako postać literacka i jako człowiek rzeczywiście rozwija się, rośnie, doskonali, uzyskując wymiar dojrzałego człowieczeństwa
Niezależnie od tej ewolucji, pozostaje ona równocześnie sobą, zachowuje istotne cechy swej osobowości, jest wierna zasadom
Czytelnik poznaje ją jako młodą pannę z niezbyt zamożnego prowincjonalnego dworu. Nie różnie się od rówieśniczek swego stanu. Ma pewien rys szczególny: „Milcząca, bojaźliwa, dzika […] Nie lubi zwierzyć się nikomu” (II,25). W przeciwieństwie do innych dziewcząt stroni od zabaw i żartów, rekompensując to zainteresowaniem dla wszystkiego, co wychodzi poza codzienną przeciętność. Od rzeczywistości ucieka w sferę wyobraźni, marzenia, poetycki świat stworzony przez ludową fantazję, baśń i pieśń. Żyje w bliskim kontakcie z przyrodą oraz w fikcyjnym świecie bohaterów ulubionych książek. Szczególnie ważną rolę w ukształtowaniu jej psychiki odegrała lektura romansów (Rousseau i Richardson). Pojawienie się w jej otoczeniu Eugeniusza, człowieka różnego od wszystkich, których znała, musiało wywołać określony skutek: Tatiana utożsamiając realny świat, w jakim żyła, z fikcyjnym światem powieściowych romantycznych kochanków (III, 7-10) zakochuje się pierwszym, świeżym i niezwykle silnym uczuciem. Tylko z książek zna świat, ludzi, namiętność serca. Tak więc wzorem swych ulubionych bohaterek nie ukrywa swej miłości, wierząc w szlachetność partnera, zdaje się na jego łaskę, czyniąc namiętne wyznanie w liści napisanym po francusku (wzorowanym na lekturze).
Natura prostolinijnej i szczerej Tatiany zostaje ciężko zraniona w swej miłości własnej. Jest ona zawiedziona i ukarana. Ciężko jest jej nadal spotykać obiekt swej miłości tym bardziej, że uczucie nie zanika. Dalsze komplikacje: śmierć Leńskiego; wyjazd Eugeniusza. Jego obecność zastępują wspomnienia podtrzymywane odwiedzinami jego domu i lekturą dzieł z jego biblioteki. Z doboru książek, z uwag i notatek na marginesach (VII, 23-25) zaczyna teraz poznawać Eugeniusza i domyślać się, że jego postawa i charakter były czymś nieautentycznym, przyjętą modną pozą, a nawet parodią. Umożliwiło to Tatianie pogodzeni się z sytuacją i ułatwiło dalsze decyzje co do własnego losu. W ostatniej rozmowie z Eugeniuszem ma moralnie pełne prawo nie tylko uzmysłowić mu całą niestosowność jego obecnego stosunku do niej, ale i nawiązując do analogicznej rozmowy, wypowiedzieć zdecydowanie gorzkie słowa prawdy i sformułować poważne oskarżenie, podające w wątpliwość nawet szczerość i bezinteresowność jego obecnego uczucia. Występuje tu więc w roli trybunału, który osądza Oniegina niezwykle surowo i wymierza mu karę. Jest w tej sytuacji kobietą mądrą i dojrzałą, która potrafi jednocześnie wzbudzić w nim uczucie dumy i godności własnej, a nawet potrafi w swej prostolinijność i szczerości przyznać, że kocha go po dawnemu. Umie też, w przeciwieństwie do oskarżonego, nad uczucie przełożyć poczucie obowiązku, godności własnej i wierności małżeńskiej. Tatiana z prób, doświadczeń i klęsk wychodzi obronną ręką, bogatsza, życiowo dojrzała. Jest ona najpiękniejszą i najbardziej idealną postacią literacką Puszkina, a równocześnie uczuciowo autorowi najbliższą.
Z toku opowieści wynika, że przyczyny bankructwa życiowego Eugeniusza były w znacznej mierze niezależne od niego. Autor sygnalizuje, że złożyło się na nie: pochodzenie, wychowanie i warunki ogólne. Co innego Tatiana- co prawda wyszła z tej samej warstwy społecznej, ale ukształtowało ją inne środowisko, o odmiennych tradycjach kulturalnych. Prezentuje ona jako człowiek te wartości, które zawdzięcza silnemu związkowi z rodzinnym, narodowym żywiołem. Wyprowadzą ją z tego środowiska, które nie uległo jeszcze całkowitej „europeizacji”. Szlachta prowincjonalna kultywowała nadal stare, patriarchalne porządki i zwyczaje, utrzymywała tradycję, była blisko związana gospodarczo i duchowo z chłopem i wsią, z jej obyczajem i samorodną twórczością. Tatiana od małego znała wieś i jej mieszkańców. Nieodłączną towarzyszką, opiekunką i wychowawczynią bohaterki jest stara, prosta chłopka pańszczyźniana, niania, która była dla niej nie tylko kopalnią Gminnych wyobrażeń, przesądów, bajek i pieśni, ale także wyrazicielem odwiecznej ludowej mądrości i moralności (w tej postaci Puszkin uwiecznił własną nianię, Arinę Rodionownę). Żadnego ze swych bohaterów Puszkin nie obdarzył zdolnością odczuwania natury, kontaktu z przyrodą. Jednak większość opisów przyrody w poemacie występuje w nawiązaniu do Tatiany, kojarzy się z nią. Tatiana nawet po zmianie środowiska duchowo się nie zmienia (choć przystosowuje się do życia w wielkim świecie). Wyznaje Eugeniuszowi, że umysłem i sercem związana jest z tym, co zmuszona była bezpowrotnie opuścić (VIII, 46), że obecnie życie to tylko maskarada.
Pozostałe postacie romansu. Włodzimierz Leński. Olga Łarina i Leński poza istotnymi, funkcjami w zakresie organizacji fabuły i wątku romansowego stanowią też znaczne uzupełnienie charakterystyki głównych bohaterów, ich literackiego wizerunku.
Leński- to nie tylko partner obojga głównych bohaterów w wątku romansowym, ale również jeszcze jedno (obok Eugeniusza) wcielenie przedstawiciela tego samego pokolenia przedgrudniowego. Prototypem Włodzimierza był bliski przyjaciel szkolny autora, poeta i działacz ruchu dekabrystowskiego, Wilhelm Küchelbecker. Rozdział VI, przedstawiający śmierć Leńskiego Puszkin pisał w ostatnim okresie swego pobytu w Michajłowskiem w roku 1826, czasie rozprawy Mikołaja I z dekabrystami, roku śmierci 5 powieszonych przywódców ruchu oraz wysłania na katorgę pozostałych, wśród których był Küchelbecker. Z tragicznie zakończonym życiem Włodzimierza „uosabiał” Puszkin los pokolenia młodzieży szlacheckiej, z którego wyszli pierwsi rewolucjoniści.
<<>>
„EUGENIUSZ ONIEGIN” I JEGO MIEJSCE W LITERATURZE ROSYJSKIEJ
Dzieło spotkało się z niezrozumieniem u współczesnych pisarzy, oceniających je ze stanowiska wąsko pojmowanej estetyki romantycznej i doraźnych potrzeb ideowych. Kwestionowano to wszystko, co stanowiło jego osiągnięcia najistotniejsze: współczesność, realność problematyki, brak ideowej tendencyjności, „prozaiczność” tematyczną i stylową.
Dopiero później okazało się, że te wartości, które stworzył Puszkin w Onieginie, wyprzedzając dalszy rozwój literatury, równocześnie rozwój ten zapowiadały i przygotowywały. Tu dokonała się literacka nobilitacja współczesności rozumianej szeroko i wszechstronnie. To tu Puszkin potrafił stworzyć postacie bohaterów w tak wysokim stopniu charakterystyczne, posiadające indywidualne piętno.
W Rosji dochodzono do uświadomienia sobie tych walorów dzieła stopniowo. Proces ten dokonywał się w dwóch odrębnych nurtach:
W twórczości pisarzy nawiązujących do doświadczeń Puszkina
W pracach krytyków i historyków literatury.
O Puszkinie pisali: Wissarion Bileliński, Mikołaj Dobrolubow.
Próbowano (jak Michał Lermontow czy Iwan Tufgieniew) wykorzystywać w poematach niektóre właściwości artystyczne Oniegina. Doniosłe znaczenie miało twórcze przeniesienie niektórych ważkich zdobyczy Puszkina do tych utworów literatury pierwszej połowy XIXw., które stanowiły poszczególny ogniwa w procesie rozwoju i kształtowania nowożytnej powieści rosyjskiej:
M. Lermontow w Bohaterze naszych czasów podejmuje to samo zadanie twórcze: wnikliwe, dogłębne przedstawienie, typowego reprezentanta już następnej, pogrudniowej generacji rosyjskiej inteligencji szlacheckiej
Mikołaj Gogol- Martwe dusze.
Tradycję puszkinowską podejmuje świadomie tworząca od końca lat 40. w swych pierwszych odmianach rosyjska nowożytna powieść psychologiczna i społeczno- obyczajowa, np.
Aleksander Hercen Kto winien?
Iwan Gonczarow Zwykła historia i Obłomow
Iwan Turgieniew- pierwsze powieści
W tych utworach puszkinowski rodowód mają:
Aktualność tematyki
Zainteresowanie dla procesów ewolucyjnych zachodzących w społeczeństwie rosyjskim
Umiejętność tworzenia kapitalnych typów ludzkich osadzonych mocno w gruncie społeczno- obyczajowym swego czasu i wyposażonych w szczegółową motywację psychologiczną
Stała uwaga na problematykę bohatera swego czasu, ukazywanego w postaci tzw. „człowieka zbędnego”
Analogie wątków romansowych, ze szczególnym wyeksponowaniem aktywnej roli głównych bohaterek i ich moralnej przewagi nad partnerami
Trafne i płodne artystyczne łączenie szerokiego, panoramicznego ujęcia zjawisk życia społecznego z głębokim wnikaniem w życie duchowe jednostek
Dalsze pogłębienie realistycznych wartości językowo- stylistycznych
<<>>
EUGENIUSZ ONIEGIN W POLSCE
W Polsce były znane już wcześniejsze utwory Puszkina. Pisano u nas o poecie i tłumaczono jego utwory od 1820r. Szczególną rolę w dziele zaznajomienia Polaków z twórczością Puszkina odegrał kilkuletni pobyt Adama Mickiewicza w Rosji; fakt „poetyckiej przyjaźni” oraz wszystkie ideowe i literackie reperkusje spotkania poetów.
Autor Oniegina jest jednym z najbardziej poczytnych obcych pisarzy w Polsce.
Pierwsza polska wzmianka o Onieginie pochodzi już z roku 1824r. Pierwszym polskim krytykiem dzieła był Adam Mickiewicz: w roku śmierci Puszkina, we francuskim nekrologu zamieszczonym w Le Globe, uznał utwór za „najpiękniejszy, najoryginalniejszy i najbardziej narodowy”. Więcej miejsca omówieniu poematu Mickiewicz poświęcił jako profesor literatur słowiańskich w swym „Kursie drugim” prelekcji paryskich. Zachwalając: oryginalność, różnorodność i doskonałość artystyczną.
Prawie równocześnie z Mickiewiczem formułował sądy o utworze Michał Grabowski: w obszernej Nocie o Puszkinie krytyk nie tylko przyznaje poematowi wyjątkowe miejsce w twórczości Puszkina, szerzej analizuje dzieło, upatrując jego podstawową wartość w naturalności i prawdziwości tematyki, w jego narodowym charakterze.
Pierwszego przekładu dokonano w 1834r.: Benedykt Dołęga (Jakub Jurkiewicz) ogłosił w petersburskim «Roczniku Literackim» swoje tłumaczenie pierwszej pieśni utworu. W 1847r. w Wilnie wyszło tłumaczenie całości pióra Adama Sikorskiego. W 1925r. w nowej, ulepszonej i uzupełnionej wersji wyszedł w serii Biblioteka Narodowa w opracowaniu Wacława Lednickiego. Była to pierwsza polska krytyczna edycja poematu.