Poemat dygresyjny – odmiana poematu epickiego powstała w epoce romantyzmu. Utwór wierszowany, o charakterze fabularnym, o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, najczęściej związanej prowadzącym cały tekst motywem podróży bohatera, a czasem również wątkiem romansowym.

Szczątkowa, epizodyczna fabuła poematu dygresyjnego jest pretekstem do licznych wypowiedzi narratora, (dygresji) na tematy aktualne, związane z literaturą (w tym autotematyczne), sztuką, polityką, historią oraz na tematy osobiste. Narrator często odchodzi od opowiadania głównej fabuły, na rzecz snucia refleksji na różnorodne tematy, np. natury społecznej, politycznej, artystycznej, zdawania relacji z własnych wspomnień, opisywania uwag, anegdot, rozważań, obaw, przypuszczeń. Narrator często posługuje się ironią, żartem, bywa złośliwy, subiektywny, zachowuje dystans do utworu i jego bohaterów. Celowo akcentowana jest sztuczność i literackość fabuły, co służy uwypukleniu kreacyjności, jako podstawowej właściwości sztuki.

Pierwszymi poematami dygresyjnymi były utwory Georga Byrona Wędrówki Childe Harolda oraz Don Juan. Kolejne to m.in. Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina, Deutschland. Ein Wintermärchen Heinricha Heine oraz El estudiante de Salamanca i El diabolo mundo José de Espronceda. W literaturze polskiej poematy dygresyjne tworzyli m.in. Juliusz Słowacki (Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, Grób Agamemnona, Beniowski), Józef Korzeniowski (Pan Fortunat), Włodzimierz Stebelski (Roman Zero) i Maria Konopnicka (Imagina).

Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi: epickiej, lirycznej, dyskursywnej.

Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca poematu dygresyjnego (podobnie jak powieści poetyckiej) uważa się George'a Byrona. W literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki. Najważniejsze poematy dygresyjne:

Georg Byrona Childe Harold, Don Juan; Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin; Juliusz Słowacki Beniowski, Podróż do ziemi świętej z Neapolu.

Cechy gatunkowe poematu dygresyjnego:

• rozbudowany utwór wierszowany;

• występuje prosta i niezbyt rozbudowana fabuła; najczęściej kanwę utworu stanowi podróż głównego bohatera, ukazywana jako szereg niezwiązanych ze sobą epizodów; stąd luźna, fragmentaryczna kompozycja;

• w utworze na pierwszy plan (przed fabułę) wysuwa się dominująca postać narratora, dla którego opowiadana historia jest jedynie pretekstem do licznych wypowiedzi na inne tematy; stąd liczne dygresje, refleksje, wtręty, w których podmiot mówiący wypowiada swe opinie na temat filozofii, ideologii, polityki, obyczajowości, literatury; często pojawiają się odniesienia do współczesności, niekiedy bardzo złośliwe;

• narrator posługuje się ironią, żartem, szczególnie w odniesieniu do osoby głównego bohatera;

• demonstracyjnie swobodny narrator prowadzi swoistą grę z czytelnikiem; zwraca się do niego bezpośrednio; traktuje jako dyskutanta w sporach ideowych, literackich, itp; objawia mu proces tworzenia dzieła (wypowiedzi metatekstowe).

Poemat dygresyjny skończył swoją karierę wraz z końcem romantyzmu. W literaturze współczesnej próbą wskrzeszenia (niezbyt udaną) tego gatunku podjął Julian Tuwim, pisząc Kwiaty polskie.

Utworem uważanym za najwybitniejsze dzieło Aleksandra Puszkina jest poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin, który powstawał aż – według obliczeń samego autora - przez 7 lat, 4 miesiące i 17 dni (od 1824 do 1831 roku). Pierwszy raz historia młodzieńca pochodzącego z biednej rodziny ziemiańskiej została opublikowana w 1824 roku (druk w 1833).

Poemat liczy 9 rozdziałów, jest napisany oryginalną 14-wersową strofą (“onieginowską”, nie oddaną niestety w żadnym przekładzie, składającą się z 3 czterowierszów o rymach krzyżowych, przyległych i okalających oraz zamykającego strofę dwuwiersza, często o charakterze aforystycznym ), w której autor połączył epikę z liryzmem i licznymi dygresjami. Jego akcja skupia się wokół trójki głównych bohaterów – tytułowego Eugeniusza, jego przyjaciela i zarazem alter-ego Włodzimierza Leńskiego oraz Tatiany Łariny – kobiety, którą stały bywalec petersburskich salonów, przystojny uwodziciel Oniegin postrzega jako kobietę prowincjonalną i której miłosny afekt traktuje jako niegodny. W dziejach tych trzech postaci autor zawarł problemy miłości i przyjaźni, uczciwości i obowiązku.

W toku akcji egoizm, hipokryzja, cynizm i niedojrzałość emocjonalna Eugeniusza, udowodnione wielokrotnie, zmieniają się pod wpływem ponownego spotkania z Tatianą – teraz już światową damą, piękną żoną generała, brylującą po moskiewskich salonach. Oniegin, należący według Słownika Encyklopedycznego - Literatura Powszechna Anny Cisak i Marii Żbik do galerii tzw. zbędnych ludzi, po odrzuceniu przez wrażliwą i szczerą Tatianę w efekcie okazuje się człowiekiem samotnym i przegranym.

Puszkin podejmuje w poemacie wiele uniwersalnych problemów. Prócz ukazania panoramy społeczeństwa rosyjskiego, ze szczególnym uwzględnieniem zaściankowej szlachty, rozpieszczonej i zepsutej młodzieży, którą poznajemy dzięki podróżom Oniegina (wędruje po ówczesnej Rosji, po jarmarku w guberni niżgorodzkiej, poznaje zakamarki kaukaskich uzdrowisk) autor pozwolił sobie na zawarcie w licznych dygresjach mnóstwa odniesień społeczno-politycznych, a przede wszystkim skupił się na odwzorowaniu rosyjskiego życia, które nie dbało o ludzi biednych, choć inteligentnych, posiadających potencjał.

Nieznośna lekkość bytu

Nieznośna lekkość bytu – (oryg. Nesnesitelná lehkost bytí) jedna z najgłośniejszych powieści czeskiego pisarza Milana Kundery, wydana w 1984 roku we Francji i w 1985 roku w Kanadzie. Po wielu latach, w roku 2006, książka została wydana w Czechach. Pierwsze polskie wydanie miało miejsce w 1985 roku, przekładu dokonała Agnieszka Holland.

Kundera uważa, że egzystencja pozbawiona głębszych emocji jest pozbawiona sensu, życie codzienne, codzienne sprawy są lekkie, mimo to nie przynoszą satysfakcji. Przyjemności życia, powtarzalność, przewidywalność powodują w człowieku dyskomfort. Każdy z nas ma tylko jedno życie do przeżycia, a to życie właściwie niezauważenie przelatuje przez palce: "Einmal ist Keinmal" ("raz to tyle, co nic"). Jednocześnie, każde życie jest nieznaczące; pojedyncze decyzje nie mają znaczenia. Są lekkie, ponieważ nie są w stanie, w pojedynkę, pociągnąć nas w dół. Ten brak znaczenia, ta lekkość staje się przez to nie do zniesienia. Książka porusza problemy: lekkości i ciężaru, ciała i duszy, miłości i seksu.

Opis fabuły

Książka ta opowiada o zmaganiach czeskich intelektualistów z trudnościami dnia codziennego w Pradze po Praskiej wiośnie w 1968 roku. Głównym bohaterem jest Tomasz, chirurg, prowadzący niezwykle bogate życie erotyczne. Pewnego dnia los stawia na jego drodze Teresę – miłość jego życia. Tomasz nie rezygnuje jednak z licznego grona kochanek, gdyż według niego miłość i seks to dwie odrębne sprawy. Wkrótce po inwazji Sowietów na Czechosłowację w 1968 r. Tomasz wraz z Teresą wyjeżdżają do Szwajcarii. Nie zabawili tutaj długo, bo Teresa nie wytrzymuje ciągłego romansu Tomasza z przebywającą na emigracji malarką Sabiną. W kilka dni później do Pragi powraca Tomasz.

Komunistyczne represje sprawiają, że Tomasz zostaje degradowany do roli lekarza w przychodni. Ponieważ nie zgodził się odwołać swojego artykułu krytykującego komunistów musi porzucić praktykę i zaczyna pracę przy myciu okien. Dzięki temu zajęciu może "mieć jeden, a czasem nawet dwa stosunki dziennie". Pracująca w barze Teresa początkowo znosi to bez słowa, ale na pytanie Tomasza co ją tak gnębi, odpowiada, że zapach kobiecego krocza w jego włosach. Tomasz i Teresa przeprowadzają się na wieś, gdzie pracują w miejscowej spółdzielni. Oboje giną w wypadku samochodowym.

Równocześnie toczy się historia Sabiny, która swe życie opiera na ciągłej zdradzie i jej kochanka Franza. Franz, intelektualista, decyduje się pewnego dnia ujawnić żonie swój romans i wyprowadzić się do Sabiny. Tego samego dnia Sabina porzuca go. Franz wiąże się ze studentką. Umiera na skutek pobicia. Sabina przeprowadza się do Stanów Zjednoczonych. W obawie przed pochówkiem w amerykańskiej ziemi, pragnie być po śmierci skremowana, a jej prochy mają być rozrzucone.