Istota i zakres pojęciowy kapitału ludzkiego
Kapitał ludzki – to zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia, motywacji do pracy tkwiących w człowieku.
Odniesienia do kapitału ludzkiego w ekonomii klasycznej
Prekursorem teorii był Petty (Piti), który uważał że kształcenie jest podstawą dobrobytu i postępu gospodarczego. Zasoby zawarte w człowieku są odnawialne i możliwe do rozwijania, natomiast czynniki naturalne są wyczerpalne. O wartości człowieka stanowi: wykonywany zawód, umiejętności, wiek, stan zdrowia.
Smith upatrywał źródeł bogactwa w pracy ludzkiej. Twierdził, że: każda praca która ma wymiar materialny jest pracą produkcyjną (praca nauczyciela, naukowca). Jednym z elementów kapitału trwałego są kwalifikacje (składowa zasobów społeczeństwa). Nabycie kwalifikacji wymaga czasu na naukę, a wydatki na utrzymanie w tym czasie stanowią z jednej strony koszty a z drugiej inwestycje w człowieka. Dostrzegał związek między kwalifikacjami a wydajnością i jakością pracy. Odpowiednikiem zysku z inwestycji w kształcenie są wyższe płace. Rozważał kwestię wpływu edukacji na wzrost gospodarczy. Kwalifikacje są efektem kształcenia i umożliwiają większą wydajność pracy.
Wg Say’a, czynnikami bogactwa narodu są: postęp wiedzy i rozwój oświaty. Kapitał ludzki - to nabyte i naturalne posiadanie umiejętności, które służą materialnej jak i niematerialnej produkcji; jest wielkością zmienną. Podkreślał wagę wiedzy naukowców przekazywanej innym. Upatrywał tworzenie kapitału ludzkiego podczas: wychowania w rodzinie, kształceniu w szkole, w nauce podczas wykonywania pracy i w zdobywaniu umiejętności.
Podjął próbę ilościowego ujęcia k. ludzk., w postaci kosztów i efektów kształcenia, wykazując że koszt alternatywny zakwestionowania kapitału w kształcenie w postaci utraconych odsetek od kapitału jest znacznie niższy od wynagrodzenia za pracę fachowca. Natomiast obliczenie wielkości k. ludzk. nie jest możliwe, ze względu na wiele czynników jakościowych.
Mill, wyróżniał pracę produkcyjną i nieprodukcyjną. Zaliczał do produkcji: kształcenie, wychowanie od wieku niemowlęcego do prod., pracę naukowców i wynalazców, lekarzy, korepetytorów i duchownych. Zwracał uwagę na bezrobocie (nadwyżkę podaży pracy), konkurencję o stanowisko pracy i znaczenie kwalifikacji na rynku pracy. Dostrzegał społ. i makroek. korzyści z kształcenia: wzrost gosp., wyższy poziom moralności, uczciwości, wiedzy ogólnej, większa skłonność do oszczędzania, lepsza sytuacja materialna gospodarstw domowych. Był zwolennikiem współfinansowania szkół przez państwo.
Koncepcja kapitału ludzkiego w ekonomii neoklasycznej
Marshall, uważał że rozwój k. ludzk. jest możliwy dzięki inwestycjom w kształcenie. Analizował role rodziny w procesie wychowania. Porównywał inwestycje w k. ludzki do inwest. w kap. materialny, zwracał uwagę na motyw akumulowania w dzieciach k. ludzk. i porównywał do zbierania środków materialnych na zabezpieczenie przyszłości dzieci. Zwracał uwagę na zależności między wynagrodzeniem a krańcową produktywnością pracy. Jako pierwszy ekonomista odróżniał kształcenie ogólne od specjalistycznego. Podkreślał, że kapitał pracownika jest jemu tylko przypisany.
Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne rozwoju myśli o kapitale ludzkim
XVIII i XIX wiek
W ekonomii kapitał ludzki nie był postrzegany jako wartość odrębna, tylko jako kapitał rzeczowy i podział pracy. Myśl ek. wyraźnie określiła miejsce i role jednostki w życiu społ.-gosp.
Koncepcja homoekonomikus – wyjaśnia zachowania jednostek (przedsiębiorców) w dążeniu do maksymalizacji korzyści.
Praca, była traktowana jako czynnik produkcji a interes pracownika podporządkowany był interesowi pracodawcy.
Początek XX wieku
Dalsza kumulacja kapitału i równoczesne naciski społeczne, na prawną ochronę pracy.
Postęp techniczny, konieczność wymiany międzynarodowej sprawiły, iż uznano że wydajność pracy uzależniona jest przede wszystkim od: poziomu technologicznego, stopnia mechanizacji produkcji; co spowodowało spadek zainteresowania t. kap. ludzkiego w latach 30. i 40. XX wieku.
XIX/XX wieku
Zakwestionowany został liberalizm → zaczął rozwijać się interwencjonizm państwowy.
Międzynarodowa Organizacja Pracy – powstała w 1919 r.; jej celem było dążenie do poprawy warunków pracy.
Wzrosło społeczne i polityczne znaczenie świata pracy; zaczęto dostrzegać znaczenie identyfikowania się pracownika z przedsiębiorstwem i jego celowi.
Schum Peter, uważał że dla rozwoju przedsiębiorstwa niezbędne są aktywne zachowania pracowników. Wynagrodzenia powinny być uzależnione od wyników finansowych przedsiębiorstwa. A właściciel powinien dawać pracownikowi pewna swobodę działania, co skutkuje wzrostem wydajności pracy, kredytowności i innowacyjności.
Ewolucja teorii kapitału ludzkiego
W okresie przednaukowym (XVI-XVII w.) merkantyliści dostrzegali rolę wiedzy i umiejętności ludzkich we wzroście wydajności pracy, co umożliwiło zwiększenie eksportu oraz handlu.
W XVIII w. (w Anglii i Francji) nastąpił rozwój przemysłu, a wzrost gosp. zw. był głównie z rozwojem produkcji. Praca, jako czynnik produkcji, została uznana za główne bogactwo kraju.
T. k. ludzk. – jedna z podstawowych teorii wyjaśniająca zjawiska i procesy zw. z wykorzystaniem zasobu pracy w gospodarce. Inwestycje w k. ludzki powiększają jego zasoby, wpływające na wzrost produktywności.
Lata 50. I 60. XX w. to okres, w którym powstaje t. kap. ludzk., w wymiarze mikro- i makroekonomicznym. Szybki rozwój tej teorii ma miejsce gł. w krajach zachodnich.
Człowiek, jego wiedza i umiejętności w tej t. uznawane są za najwartościowszy element w zasobach przedsiębiorstwa, wpływający w sposób kluczowy na wielkość, jakość produkcji i usług, a w efekcie na wzrost gospodarczy.
W latach 60. Schulz i Mintzer, stworzyli podstawy tej t. →A jej rozwinięciem zają się Backer w latach 70.
Nakłady inwestycyjne – to nakłady na podnoszenie czynnika ludzkiego w procesach ekonomicznych.
Wg Schulz’a 5 grup elementów rozwijające k. ludzki to: edukacja formalna, kształcenie w miejscu pracy, zdrowie, programy studiów dla dorosłych, migracje.
Wg Backer’a inwestycje w k. ludzki to: ogół działań wpływających na przyszły pieniężny i fizyczny dochód, poprzez powiększenie zasobów w ludziach.
Wg Schulz’a i Mintzer’a podstawowe rodzaje inwestycji to:
wydatki na ochronę zdrowia zwiększające długość życia oraz podnoszące poziom zdrowotności,
wydatki na kształcenie w ramach systemów edukacyjnych, w tym również dla dorosłych,
wydatki na przyuczanie do zawodu i nabywanie praktyki przedsiębiorstwa,
wydatki na uzyskanie informacji zawodowych,
wydatki na badania naukowe.
Wydatki te są ze sobą ściśle powiązane, a wzrost nakładów występuje w długim okresie.
Mikro i makroekonomiczny wymiar teorii kapitału ludzkiego
W wymiarze makroekonomicznym, podjęto problem interwencji państwa w rozwój k. ludzk., co wiąże się ze wzrostem wydatków budżetowych. Równocześnie wskazano na związek między inwestycjami w k. ludzki a tempem wzrostu gospodarczego.
W wymiarze mikroekonomicznym, następuje zwrócenie na koszty i efekty inwestycji w kształcenie w odniesieniu zarówno do osób indywidualnych, jak i firm.
Praca jako czynnik produkcji w teorii kapitału ludzkiego
Praca – czynnik wzrostu, w którym mieści się k. ludzki.
Koszty pracy – to ogół wydatków zw. z zaangażowaniem człowieka w procesach gospodarczych; przy czym są to wydatki płacowe i pozapłacowe; szczególne znaczenie ma podnoszenie wydajności pracy.
|
Korzyści Ze Wzrostu Wydajności Pracy |
|
|
Przedsiębiorstwo |
Pracownicy |
|
zwiększenie konkurencyjności, maksymalizacja zysku, poprawa jakości, obniżka kosztów produkcji, poprawa wykorzystania środków trwałych, zwiększenie produktywności surowców, materiałów i energii, lepsze wykorzystanie czasu pracy, obniżenie absencji i fluktuacji. |
wzrost płac w powiązaniu z wynikami pracy, realizacja aspiracji, wzrost satysfakcji z pracy, rozwój osobisty, udział w zarządzaniu, poprawa stosunków międzyludzkich i atmosfery pracy. |
Problematyka kapitału ludzkiego we współczesnej ekonomii
Kapitał ludzki, traktowany jest gł. ilościowo i kojarzony z wynikiem pracy [Amerykanie Samuelsson i Northhaus]. To nagromadzony przez pracownika w procesie edukacji szkolenia i praktyki zasób wiedzy fachowej, doświadczenia i umiejętności. O jego wartości decydują stworzone przezeń możliwości uzyskiwania dochodów w przyszłości.
Część płac specjalistów, należy traktować jako zwrot poczynionych przez nie inwestycji.
Ekonomiści twierdzą, że na wysokość wynagrodzenia dla pracowników mają wpływ: zdolności umysłowe i fizyczne, wychowanie, wykształcenie oraz umiejętności.
Wpływ państwa na rozwój kapitału ludzkiego
współfinansowanie szkół i placówek edukacyjno-wychowawczych,
rozwój sektora badawczo – rozwojowego (B+R),
darmowe pomoce naukowe (książki, multimedialne programy),
organizowanie praktyk (krajowych i zagranicznych),
darmowa opieka medyczna i systematyczne badania stanu zdrowia,
programy przeciwdziałające wykluczeniu zawodowego w przypadku zwolnienia z pracy.
Polityka edukacyjna a rozwój kapitału ludzkiego
Deklaracja bolońska (1999 r.), kraje Unii (46) zgodziły się na integrację szkolnictwa wyższego przez wprowadzenie porównywalnych dyplomów, suplementów z systemu rozliczenia osiągnięć studentów, współdziałania z zakresie jakości kształcenia, prowadzenia niektórych zajęć w języku obcym, tworzenie warunków do wymiany studentów.
System ochrony zdrowia a rozwój kapitału ludzkiego
Bezpłatny i powszechny system ochrony zdrowia (poradnie, dostęp do specjalistów, szpitale, zabiegi rehabilitacyjne).
Zdrowe społeczeństwo to efektywne społeczeństwo, czyli bardziej produktywne.
Edukacja co do zdrowego stylu życia, przestrzeganie przed złymi nawykami psującym nam zdrowie.
Polityka społeczna jako czynnik kształtujący rozwój kapitału ludzkiego
Polityka społeczna - zajmuje się każda istotną dla organizacji życia publicznego kwestią społeczna, (tj. każdym zjawiskiem, które na masową skalę stanowi o braku komfortu życia społecznego i może okazać się dotkliwe dla potencjału osobowego społeczeństwa). Brak zapobiegania narastającym problemom społecznym może prowadzić do upośledzenia poszczególnych środowisk i kategorii ludności (np. marginalizacji) oraz konfliktami zakłócającymi funkcjonowanie społeczeństwa.
Najważniejsze cele polityki społecznej:
Bezpieczeństwo socjalne – obejmuje zapewnienie dochodów i usług w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego, (np.: choroba, inwalidztwo, starość, śmierć, bezrobocie),
Inwestycje w człowieka – tworzenie równych szans rozwoju ludzi, kształcenie młodego pokolenia; są czynnikiem rozwoju ek, sprawiając, że wartości socjalne uzależnione są od polit. gosp.,
Ład społeczny – jest podstawa stabilizacji życiowej ludzi, współpracy w osiąganiu celów, tolerancji różnic między ludźmi; wartość pokoju społecznego rośnie wraz z osiąganiem dobrobytu i stabilizacji politycznej,
Życie rodzinne – akcentowanie życia rodzinnego oznacza powrót do wartości związków między ludźmi i poczucia bezpieczeństwa na podstawie więzi emocjonalnych i uczuciowych; wychowanie przyszłych generacji wymaga wsparcia rodzin nie tylko ubogich i nie tylko materialnego ze strony osób i instytucji.
Wpływ polityki rynku pracy na rozwój kapitału ludzkiego
Polityka zatrudnienia – czynne oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarki kraju oraz godzenia interesów pracodawców i pracowników.
XIX wiek _ początki tej polityki, powstało prawo w ramach tzw. polityki pracy; lata 30. XIX wieku to czas rozwoju polit. zatrudnienia.
We współczesnych systemach społ.-gospodarczych nadrzędnym celem polit. zatr. jest walka z bezrobociem i jego skutkami.
Dwie podstawowe funkcje polityki zatrudnienia:
społeczna – związana z warunkami rozwoju społecznego,
ekonomiczna – zw. z rozwojem gospodarczym.
Dodatkowo, wyróżnia się:
poznawczo-normatywna – dotyczącą systemu kształcenia,
dochodowa – zw. z zapewnieniem uczestnictwa ludzi w tworzeniu i podziale dochodu narodowego.
Do zadań polityki zatrudnienie zaliczamy:
bilansowanie zatrudnienia w skali krajowej i lokalnej,
kształtowanie jego struktury zgodnie z potrzebami i profilem demograficznym ludności,
dostosowanie kwalifikacji zasobów pracy do potrzeb gospodarczych,
organizacja rynku pracy i związanego z nim pośrednictwa oraz poradnictwa zawodowego,
udzielanie pomocy w znalezieniu zajęcia grupom społecznym mającym szczególne trudności w aktywizacji zawodowej, (np.: młodocianym, niepełnoprawnym, kobietom, zwalnianym z zakładów karnych, itd.),
motywowaniem do pracy.
Założenia dotyczące polityki gospodarczej na terenie UE tworzą Europejska Strategie Zatrudnienia (ESZ). Podstawy do jej sformułowania utworzono podczas Szczytu Luksemburskiego w 1997 roku.
Cztery filary ESZ:
zatrudnialność – obejmuje działania umożliwiające bezrobotnym powrót do pracy, a także promocję otwartego rynku pracy,
przedsiębiorczość – oznacza dążenie do ułatwienia obywatelom UE zakładania i prowadzenia firmy oraz zatrudnienia innych osób,
zdolność adaptacyjna pracowników i pracodawców – filar ten promuje modernizacje organizacji pracy,
równość szans – oznacza walkę z dyskryminacją osób niepełnosprawnych, kobiet i osób nie posiadających wykształcenia.
Rola nauki oraz polityki naukowej państwa w procesie rozwoju kapitału ludzkiego
Rozwój sektora badawczo – rozwojowego (B+R)
Podmiotami odpowiedzialnymi za działania stymulujące postęp techniczny są: uczelnie, samodzielne jednostki badawczo-rozwojowe, przedsiębiorstwa posiadające działy badawcze i konstrukcyjne, parki i inkubatory techniczne oraz centra transferu technologii.
Inkubatory technologiczne – to wyodrębnione organizacyjne i finansowe jednostki pomagające sektorowi MSP w uruchomieniu firmy z zastosowaniem nowej technologii.
Centra transferu technologii – to zróżnicowana organizacyjnie grupa jednostek doradczych, szkoleniowych i informacyjnych skupiona na tworzeniu baz danych, na stymulowaniu kontaktów miedzy nauka a praktyką, dokonująca oceny rynku audytu technologicznego.
Podstawowymi wskaźnikami, określającymi poziom kapitału ludzkiego w obszarze badań naukowych są:
odsetek pracujących w sektorze B + R,
udział wydatków na B + R w PKB,
liczba zarejestrowanych patentów.
Czynniki wpływające na jakość kapitału ludzkiego
jakość kształcenia,
podnoszenie kwalifikacji zawodowych,
motywowanie do rozwoju k. ludzk., jego optymalne wykorzystanie w gospodarce i innych organizacjach,
emigracja kapitału ludzkiego,
wkład rodziny w rozwój młodego pokolenia.
Jakość kształcenia i podnoszenie kwalifikacji zawodowych
Jakość kształcenia zarówno w ramach edukacji publicznej, jak i prywatnej. Wzrost zasobów kapitału ludzkiego wiąże się z podażą specjalistów, odpowiadający potrzebom gospodarki. Niedopasowanie obniża efektywność kapitału a bezrobocie absolwentów oznacza marnotrawstwo.
Podnoszenie kwalifikacji zawodowych, czyli dokształcanie na różnych poziomach kształcenia w szkołach i w formach pozaszkolnych, tj.: studia podyplomowe, kursy, seminaria, staże, praktyki zawodowe, samokształcenie kierowane.
Motywowanie do rozwoju kapitału ludzkiego
Rolą państwa jest stworzenie koncepcji motywowania poprzez system wynagradzania w sferze budżetowej, określanie strategii wynagradzania powiązanej ze strategią wzrostu i unowocześniania gospodarki, preferowania obiektywnego różnicowania wynagrodzeń między zawodami, uwzględniające poziom kapitału.
Emigracja kapitału ludzkiego
Obniża poziom kapitału w kraju macierzystym, a zwiększa w kraju przyjazdu. Wydatki z budżetu na edukacje emigrantów nie przynoszą korzyści lecz straty.
Bilans migracji - równowaga między emigracja a imigracja.
Państwo powinno przeciwdziałać nadmiernej liczbie emigracji osób wykształconych, tzw. drenażowi mózgów _ dopasowując strukturę szkolnictwa do potrzeb gospodarki.
Emigracja krótkookresowa – może być korzystna, ponieważ obniża poziom bezrobocia, umożliwia podniesienie kwalifikacji, zwiększa możliwości finansowania drobnych inwestycji, dzięki transferom pieniądza zwiększa konsumpcję; czyli pośrednio wpływa na wzrost gospodarczy.
Emigracja długookresowa – jest niekorzystna, ponieważ obniża się struktura kwalifikacyjna ludności, skłonność gospodarki do inwestycji, zmniejszają się dochody budżetu z tytułu podatku.
Wkład rodziny w rozwój kapitału ludzkiego
Wymienia się następujące funkcje rodziny: prokreacyjna, wychowawcza, opiekuńcza i emocjonalna.
Realizacja potrzeb edukacyjnych, kulturalnych i realizacja celów wychowawczych współfinansowana jest przez rodzinę. Rodzina ma wpływ na jakość kapitału dorosłych, ze względu na dokształcanie wynikające ze strategii rodzinnych, łączących role rodzinne z zawodowymi.
Zmiany w strukturze kapitału ludzkiego
Struktura kapitału ludzkiego – hierarchia płacowa wg zawodów; rozbieżności międzystrukturalne.
Obecnie, w czasie kryzysu gospodarczego różnice płacowe się pogłębiają, co powoduje ogromne rozwarstwienie społeczne. Wraz z przybywającymi ubogimi, przybywa równocześnie bogatych, klasa tzw. średnia się kurczy.
Wpływ kapitału ludzkiego na rozwój społeczno-gospodarczy kraju
W zależności od: jakości kapitału ludzkiego, jego kierunków rozwoju i cech umiejętności, struktury wiekowej, l. wykształconych, itd.… - tak kształtowana jest gospodarka kraju.
Aktualny poziom kapitału ludzkiego w Polsce
Realizacja strategii lizbońskiej w 4 obszarach:
wzrost zdolności do zatrudnienia,
rozwój przedsiębiorczości,
poprawa zdolności adaptacyjnej firmy i pracowników,
równość szans, czyli likwidacja praktyk dyskryminacyjnych.
Poziom innowacyjności gospodarki i sposoby jego pomiaru
Poziom innowacyjności gosp. jest monitorowany przez komisję edukacyjną, a służy temu sumaryczny indeks innowacyjności obliczany na podstawie takich mierników jak:
liczba absolwentów kierunków ścisłych i technicznych, przypadający na 1000 mieszkańców,
l. osób posiadających stopień naukowy doktora na 1000 mieszkańców,
odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród mieszkańców w wieku 25 – 64,
procentowy udział osób w kształceniu ustawicznym,
nakłady publiczne na B + R,
udział inwestycji kapitału wysokiego ryzyka,
wydatki przedsiębiorstw na B + R,
udział wydatków na technologie informacyjne PKB,
dostęp przedsiębiorstw do stałych łączy internetowych,
procentowy udział podmiotów sektora MSP kooperujących w zakresie innowacji,
l. publikacji w ramach partnerstwa publ.-prywatnego na 1 mln mieszkańców,
l. wynalazków, znaków towarowych i wzorów przemysłowych na 1 mln mieszkańców,
odsetek firm wprowadzających innowacje produktowe i usługowe w ogólnej l. firm sektora MSP,
udział osób zatrudnionych w sektorach wysokiej technologii w ogólnej l. zatrudnionych w przemyśle i usługach,
udział eksportu wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ogółem,
udział eksportu wyrobów sektorów gospodarki opartej na wiedzy w eksporcie ogółem,
udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych wyrobów dla rynku gospodarstw domowych sprzedaży przedsiębiorstw ogółem,
udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych wyrobów dla przedsiębiorstw sprzedaży przedsiębiorstw ogółem.