ROZDZIAŁ 5. PODSTAWOWE ZASADY, KTÓRE POWINNY BYĆ RESPEKTOWANE PRZEZ PSYCHOLOGA.

0

Psycholog musi respektować podstawowe zasady etyczne, ponieważ jego profesja należy do grupy zawodów zaufania publicznego. W swej działalności zawodowej psycholog ingeruje w intymny świat i psychikę człowieka, dlatego trzeba wyraźnie podkreślić, iż profesjonalne postępowanie musi być poddane refleksji etycznej i zgodne z ogólnymi etycznymi zasadami uprawiania tego zawodu.

Cechy zawodu zaufania publicznego (wg. P. Sarnecki, 1998):

• Uzyskiwanie od klienta informacji dotyczących prywatnych, intymnych spraw.

• Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej.

• Kierowanie się w relacjach z klientem zasadami etyki zawodowej.

• Posiadanie specjalistycznego wykształcenia, przygotowującego do wykonywania tego zawodu.

Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (2001) potwierdza prawnie status zawodu psychologa jako zawodu zaufania publicznego. Ustawa ta określa:

• Kto jest psychologiem.

• Jakie zadania wykonuje psycholog.

• Główne zasady wykonywania zawodu psychologa.

• Zasady nadzoru merytorycznego i organizacyjnego nad wykonywaniem zawodu, czyli jak funkcjonuje samorząd zawodowy psychologów.

• Odpowiedziałność dyscyplinarną psychologa.

Podstawowe zasady etyczne w zawodzie psychologa sformułowane przez APA (2002):

1). Działanie na rzecz dobra klienta i nieszkodzenie mu.

Pracując z ludźmi, psycholog zobowiązany jest dbać o ich dobrostan oraz chronić przed stratą czy minimalizować cierpienie. Ważnym elementem, pozwalającym działać na rzecz dobra odbiorców usług psychologicznych, jest stała dbałość psychologa o własne kompetencje zawodowe (stałe dokształcanie i podnoszenie własnych umiejętności zawodowych), a także stan psychiczny i fizyczny w trakcie wykonywania zawodu. Ważnym elementem jest również samoświadomość – psycholog musi określać granice własnych kompetencji, by nie podejmowaś się zadań wykraczających poza nie (czyli np. wykonywanie technik diagnostycznych czy terapeutycznych, których się nie zna i nie ma w nich odpowiedniego przeszkolenia, ale również praca z osobami z innego kręgu kulturowego).

2). Odpowiedzialność wobec klientów i społeczności, wierność standardom zawodowym.

Psycholog tworzy ze swoim klientem relację opartą na zaufaniu, bez tego nie ma możliwości stworzenia odpowiednich warunków działania i współpracy. Odpowiedzialność zawodowa to również ścisłe przestrzeganie roli zawodowej i unikanie sytuacji konfliktu ról społecznych - czyli psycholog w trakcie diagnozy nie może występować także w roli matki, przyjaciela itp., ponieważ całe postępowanie diagnostyczne staje się wtedy nieobiektywne, a klient narażony jest na cierpienie czy poczucie wykorzystania. Relacja z psychologiem ma mieć charakter formalny i obie strony mają pełnić określone w kontrakcie role – psycholog, przeprowadzając diagnozę ocenia, a klient jest oceniany.

Odpowiedzialność zawodowa wyraża się w trosce, aby klient miał właściwe warunki, w których pracuje z psychologiem (otoczenie zapewniające klientowi dobre samopoczucie i pewność, że psycholog koncentruje się na jego problemach). Ważnym elementem budującym zaufanie jest poczucie stałości nawiązanej relacji, która jest limitowana określonym w początkowej fazie współpracy celem, który ma zostać osiągnięty. Psychologa obowiązuje dotrzymanie warunków zawartej umowy. W sytuacji, gdy istnieją rzeczywiste powody, które zgodnie z zasadą odpowiedzialności wobec klienta powinny skłonić psychologa do zerwania relacji, psycholog powinien zapewnić klientowi pomoc w poszukiwaniu nowego psychoterapeuty czy opiekuna.

Odpowiedzialność wobec osób, z którymi się pracuje wymaga także od psychologa pokory i uświadomienia sobie, że jego kompetencje mogą być ograniczone i często niezbędna jest konsultacja innego psychologa lub innego profesjonalisty.

Odpowiedzialny udział w społecznym kształtowaniu obrazu psychologii i psychologów oraz w popularyzowaniu jej osiągnięć wymaga respektowania wartości, jaką jest dobro człowieka. Podstawowy problem polega więc na tym, jak przedstawiać udokumentowane empirycznie twierdzenia psychologii, tak aby nie były wykorzystywane przeciwko człowiekowi.

3). Integralność, uczciwość zawodowa.

Przy podejmowaniu zadań zawodowych szczególną rolę powinna odgrywać refleksja nad tym, czy są one zgodne z podstawową zasadą działania dla dobra klienta. Tylko sprawdzone i naukowo uzasadnione metody diagnozy bądź oddziaływania mogą być stosowane w pracy z konkretną osobą.

Zasada integralności odwołuje się także do potrzeby poddawania przez psychologa refleksji własnego systemu wartości, ponieważ taka analiza osobistych przekonań pozwala często uniknąć niebezpieczeństwa, że postawy, oceny czy wyznawane wartości mogą w sposób niezamierzony zniekształcać relację z klientem, czy wpływać na jego ocenę. Uczciwość zawodowa powinna więć oznaczać, iz nie z każdym klientem psycholog może pracować. Podobne znaczenie mogą mieć silne emocje wzbudzane przez klienta, niezależnie od ich znaku. Każda sytuacja, która ogranicza obiektywizm psychologa, w efekcie prowadzi do niekorzystnych dla klienta rozwiązań – nierzetelnej diagnozy czy nieprawidłowo prowadzonej terapii.

Innym aspektem poczucia integralności jest określenie tożsamości zawodowej psychologów – oznacza to konieczność odróżnienia zadan zawodowych psychologa od innych zawodów. Uczciwość zawodowa wymaga, aby psycholog podejmował się tylko takich działan, które należą do jego profesji.

4). Sprawiedliwość.

Każdy klient, niezaleznie od swoich cech specyficznych, takich jak: pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniowa, partyjna, stan zdrowia, preferencje seksualne itp., ma prawo do jednakowego traktowania w relacji z psychologiem. Zasada ta oznacza jednakowy dostęp dla wszystkich do usług psychologicznych. Sprawiedliwość w przypadku pracy z osobą posiadającą odrębne doświadczenie kulturowe oznacza otwartość na nową wiedzę oraz doświadczenia i dystansowanie się wobec utrwalonych stereotypów, także kulturowych – stała kontrola własnych przekonań i postaw.

5). Respektowanie praw człowieka i jego godności.

Działalność na rzecz dobra odbiorcy usług psychologicznych wiąże się z potrzebą szanowania jego prawa do:

• Autonomii, podmiotowości,

Poszanowanie autonomii klienta to jego prawo do własnych, niezależnych decyzji, własnych blędów, własnego systemu wartości, również współodpowiedzialność klienta za przebieg całej relacji z psychologiem. Wyrazem uznania autonomii klienta jest uzyskanie od niego dobrowolnej zgody na współpracę. Zgoda ta musi być wyrażona na podstawie przekazanych klientowi informacji o zasadach współpracy, celach psychologa i zamierzonych efektach jego działań, zgoda dotyczy także przebiegu relacji i stosowanych przez psychologa metod. Klient ma prawo dostępu do informacji zwrotnych o wyniku diagnozy, postępach terapii.

• Godności

Godność człowieka jest niezbywalna i bezwarunkowa. Człowiek jest uznawany za wartość samą w sobie i z tego powodu, że jest człowiekiem należy szanować jego godność. Warunkiem respektowania godności klienta jest zawarcie z nim kontraktu, oraz stworzenie właściwych warunków dla relacji (czyli takich, które dają klientowi poczucie, że jego osoba jest centrum zainteresowania i to on jest ważny, a nie zadanie, które psycholog ma do wykonania).

• Intymności, prywatności,

Psycholog ma prawo ingerować w prywatny świat klienta tylko w zakresie wyznaczonym przez kontrakt. Jednocześnie kontrakt ten musi zapewnić takie warunki działania klientowi, aby znał on swoje prawa – ma prawo do kontrolowania dostępu do intymnych sfer jego życia i informacji o nim. Uzyskiwanie danych „na wszelki wypadek” jest poważnym naruszeniem zasady prywatności.

• Poufności, a więc zachowania tajemnicy zawodowej

Tajemnicą zawodową objęte jest wszystko, o czym psycholog dowiedział się w związku z wykonywaniem zawodu, niezaleznie od tego czy pracuje z ludźmi chorymi, czy zdrowymi np. wykonując diagnozę psychologiczną kandydatów do określonej pracy.

Tajemnica zawodowa obejmuje także psychologa niesprawującego bezpośredniej opieki nad pacjentem.

Tajemnica zawodowa dotyczy psychologa również po śmierci pacjenta.

Jej respektowanie budzi zaufanie, daje poczucie bezpieczeństwa klientowi w relacji z psychologiem. Zachowanie poufności podkreśla także prawo klienta do poszanowania jego autonomii i prywatności, oraz jest wyrazem lojalności wobec klienta.

W jakich sytuacjach i warunkach tajemnica zawodowa może zostać złamana?

Punktem odniesienia jest zawsze zycie i zdrowie klienta lub innych osób. Podejmowanie decyzji o konieczności złamania tajemnicy zawodowej wymaga rozważenia wszelkich okoliczności, konsultacji z innymi psychologami, rozstrzygnięcia na ile rzeczywiste jest zagrożenie zdrowia lub zycia konkretnych osób i jakie kroki można podjąć aby zapobiec niebezpieczeństwu.

Opracowanie: Ilona Janeczek.