I. Powinności etyczno-zawodowe psychologa sądowego w sprawach karnych.
Art. 197 § 1. Kodeksu postępowania karnego: biegły sądowy składa przyrzeczenie następującej treści:
„Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem, przyrzekam uroczyście, że powierzone mi obowiązki wykonam z całą sumiennością i bezstronnością”.
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego, ponosi odpowiedzialność prawną i moralną za:
- Zaplanowane, wykonane i niewykonane badania.
- Końcowe wnioski zawarte w opiniach sądowo-psychologicznych (odpowiedzialność za słowa wypowiedziane i napisane, jak również słowa celowo pominięte)
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego ponosi odpowiedzialność przed:
- samym sobą
- drugim człowiekiem (badany)
- określonymi instytucjami czy organizacjami (sąd)
Psycholog będący biegłym wypowiadającym się w sprawach karnych, podnosi odpowiedzialność prawną i moralną za to, że:
- w swoich opiniach wypowiada się o stopniu społecznej szkodliwości postępowania podsądnego
- przewiduje, czy w przyszłości podsądny będzie stanowił zagrożenie naruszenia porządku prawnego
- opiniuje, czy w chwili popełnianego przestępstwa podsądny maiła zachowaną zdolność rozumienia i kierowania swoim postępowaniem.
Psycholog sporządzający ekspertyzy sądowe (według Małgorzaty Toeplitz-Winiewskiej), powinien ponosić odpowiedzialność za słowo, co oznacza, że ekspertyza sądowa powinna:
- być komunikatywna
- jasno i konkretnie odpowiadać na pytania sądu
- opierać się wyłącznie na zebranych faktach diagnostycznych
- unikać stosowania pojęć stygmatyzujących osobę badaną
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien wykazać się sumiennością, co oznacza:
- skrupulatnie i rzetelne stosowanie procedur i narzędzi badawczych
- staranne wywiązywanie się z podjętych obowiązków
- wykonywanie obowiązków zgodnie z posiadana wiedzą, umiejętnościami i sumieniem
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien wykazać się bezstronnością tzn. obiektywizmem i brakiem uprzedzeń w odniesieniu do takich kategorii jak: wiek, płeć, narodowość, religia, rasa, wykształcenie, preferencje seksualne, sympatie polityczne. Psycholog powinien wykazać się również brakiem uprzedzeń wobec przestępców objętych silnym potępieniem społecznym (gwałcicieli, pedofile, dzieciobójczynie).
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego według Kodeksu postępowania karnego nie może: stosować hipnozy, środków chemicznych i technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji przesłuchiwanego. Hipnozę i wariograf stosować możemy tylko, kiedy przesłuchiwany wyrazi na to zgodę.
Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien przestrzegać międzynarodowych standardów dotyczących postępowania z nieletnimi takich jak:
- Wskazania Narodów Zjednoczonych – Wskazania Rijadzkie – dotyczące zapobiegania przestępczości nieletnich
- Wzorcowe reguły minimum – Reguły Beijińskie – dotyczące zasad funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich.
Zwracają one uwagę na fakt, iż naganne zachowanie nieletnich może być spowodowane zmianami rozwojowymi i dojrzewaniem i może spontanicznie zanikać wraz z dorastaniem człowieka.
Ważne jest także, aby umieszczenie młodego człowieka w takich instytucjach, jak domy dziecka czy ośrodki poprawcze traktować jako ostateczność.
II. Dylematy etyczne psychologa sądowego dotyczące problemów cywilnych i rodzinno-opiekuńczych.
„…Ryzyko związane z zawodami, których treścią jest świadczenie pomocy, jak nauczanie, psychiatria, psychologia i praca społeczna, polega na tym, że z zasady przyciągają one ludzi, którzy chcą być bogiem. Zapewne większość z nich chce być bogiem łagodnym i życzliwym; inni być może nieświadomie, chcą być bogiem surowym i okrutnym, by odpłacić swoim ofiarom za krzywdy doznane od jakiegoś wcześniejszego boga. W obu wypadkach rezultat jest podobny. Bogiem można być, bowiem tylko wówczas, jeśli uczyni się z innych ludzi swoich poddanych…”
John Holt 1981
Psycholog będący biegłym sądowym często wartościuje ludzi, np. rodziców dziecka, aby jednemu z nich oddać opiekę, powinien się w takich przypadkach wystrzegać roli „boga” i brać pod uwagę aspekt czasowy swoich decyzji, tzn. nie tylko wymiar „tu i teraz”, ale także „tam i potem”.
Psycholog będący biegłym sądowym wartościuje małżonków pod względem łączącej ich więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej. Oceny te nie powinny wynikać z preferencji płciowej, stanu cywilnego, wieku czy wykształcenia.
Psycholog będący biegłym sądowym nie powinien podawać w ekspertyzie sądowej informacji mających charakter nietaktu takich jak informacje o nieślubnych dzieciach, przerwanych ciążach, chorobach zakaźnych itd., które nie są istotne w sprawie.
Psycholog będący biegłym sądowym powinien odgraniczyć swoje przekonania religijne od pracy, tzn. nie kierować się w wydawanych sądach swoimi poglądami religijnymi.
III. Obowiązki etyczne psychologa sądowego wynikające z Konwencji o Prawach Dziecka.
Psycholog sądowy powinien być rzecznikiem międzynarodowych standardów praw dziecka, zawartych w: Konwencji o Prawach Dziecka, które mówią, iż dziecko ma prawo do:
Swobodnej wypowiedzi
Wolności poszukiwania i rozpowszechniania informacji i idei przy poszanowaniu praw innych dzieci
Zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń
Ochrony prawnej przeciwko ingerencji w sferę jego życia prywatnego
Poziomu życia odpowiadającemu jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu
Nauki w taki sposób, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzka godnością
IV. Etyczne uwikłania psychologa penitencjarnego.
Funkcjonariusze więzienni, w tym również zatrudnieni tam psychologowie winni przestrzegać następujących zasad:
Zasada ochrony społeczeństwa i bezpieczeństwa skazanych w zakładach karnych – należy ograniczyć do minimum groźbę popełnienia kolejnego przestępstwa zarówno na wolności, jak i podczas odbywania kary.
Zasada udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz świadczeniu pomocy społecznej w readaptacji skazanych – uczestniczenie pewnych instytucji i organizacji społecznych np. kościoły, stowarzyszenia, grupy wsparcia, Monar… w procesie wykonywania kary.
Zasada indywidualizacji w wykonywaniu kary – tryb i sposób wykonywania kary powinien być dostosowany do cech osobowości skazanych, do ich sytuacji i stopnia nieprzystosowania społecznego.
Zasada wolnej progresji – lepsze lub gorsze warunki odbywania kary zależą w znacznym stopniu od postawy i zachowania się skazanego podczas odbywania kary.
Art. 83 Kodeksu Karnego Wykonawczego mówi, iż: „…skazanego poddaje się w miarę potrzeby, za jego zgodą, badaniom psychologicznym…”, jednakże sędzia penitencjarny może zarządzić przeprowadzenie tych badań bez zgody skazanego, który musi się im poddać.
Psycholog ma obowiązek respektować prawa skazanego określone w Kodeksie Karnym Wykonawczym odnoszące się do podstawowych dziedzin życia skazanego warunków dotyczące:
- warunków bytowych
- łączności ze światem zewnętrznym
- aktywności skazanego (twórczej, samokształcenia)
- wolności religii
- prawa do zapoznania się z opiniami na swój temat
Przepisy Kodeksie Karnym Wykonawczym świadczą o tym, iż to psycholog ma obowiązek wyrażania swojej opinii w odniesieniu do zastosowania wobec więźnia najsurowszej kary dyscyplinarnej – umieszczenie w celi izolacyjnej na okres 28 dni.
V. Etyka mediacji sądowej.
MEDIACJA – proces w wyniku, którego ma dojść do ugodowego i satysfakcjonującego obie strony rozwiązania konfliktu karnego lub cywilnego.
Ideą mediacji jest zawarcie ugody między skonfliktowanymi stronami poprzez przeproszenie osoby pokrzywdzonej, naprawienie szkody, obustronne ustępstwa w sprawach rodzinnych…
Mediator powinien być osobą neutralna i bezstronną, być osoba zaufania publicznego, fachową, solidną i rzetelną, która obdarza się zaufaniem i szacunkiem.
Celem mediacji jest zawarcie ugody między skonfliktowanymi stronami.
Korzyści płynące z mediacji są obustronne.
Aby rozpocząć proces mediacji potrzebna jest zgoda i chęć.
Mediacja jest procesem integrującym i pojednawczym a jej prowadzenie polega na nieosądzającym podejściu do wyszukiwania i podtrzymywania więzi miedzy stronami konfliktu.
Mediacja winna być prowadzona przez osobę, która akceptuje obie strony konfliktu a proces mediacyjny wymaga od mediatora umiejętności profesjonalnych i określonych cnót etycznych.
VI. Dziesięć zasad etycznych psychologii sądowej.
Zasady etyczne psychologa sądowego utworzone na podstawie analizy Kodeksu etyczno-zawodowego psychologa przez Jana Stanika:
Zasada poszanowania godności ludzkiej – każdy człowiek jest wartością najwyższą i tak winien go traktować psycholog.
Zasada przestrzegania tajemnicy zawodowej i selektywności informacji – w opinii sądowej powinny znaleźć się tylko niezbędne informacji gdyż każdy ma prawo do autonomii i dyskrecji.
Zasada korzystania z wiadomości specjalnych – opinia psychologa powinna opierać się na paradygmatach, pojęciach i teoriach psychologicznych a nie na wiedzy potocznej.
Zasada rzetelności metodologicznej i metodycznej – miarą styczności postępowania psychologa jest metodologia jego badań.
Zasada dostatecznej racji – psycholog powinien zachować należyty dystans poznawczy i unikać zdroworozsądkowego osądzania.
Zasada ostrożnego interpretowania wyników badań – wszelkie niejednoznaczności w wynikach badań powinny być interpretowane na korzyść badanego.
Zasada przydatności rozstrzygnięć eksperymentalnych – należy dostarczać rzetelnych informacji.
Zasada komunikatywności języka opinii sądowo-psychologicznej – należy posługiwać się zwięzłym i zrozumiałym językiem, należy także pisać na temat.
Zasada prawidłowej wiedzy o samym sobie – psycholog musi mieć trafną wiedzę na temat swoich umiejętności zawodowych i predyspozycjach osobowościowych.
Zasada słusznej inicjatywy – w uzasadnionych przypadkach psycholog powinien wykraczać poza zadania ściśle mu powierzone, wykazywać się własną inicjatywą, np.: powoływać innych biegłych takich jak psychiatrzy, seksuologowie, neurologowie czy pediatrzy.
Opracowanie Marta Strączek.