ROZDZIAŁ 3. ETYKA PSYCHOLOGICZNA: JESZCZE JEDNA ETYKA ? /by PS/

0

PSYCHOLOGIA A ETYKA

W psychologii nie ocenia się moralności teorii psychologicznych jako takich oraz tych procedur, które mają charakter czysto pragmatyczny i nie wiążą się bezpośrednio z relacją psychologa względem drugiego człowieka (np.: teorii osobowości, IQ).

Materialnym przedmiotem etyki są jedynie rozumne i wolne działania człowieka, tylko takie też działania mogą być przedmiotem oceny moralnej (czyli działania świadome, wolne, autonomiczne). Nie osądzamy więc pod względem moralnym tzw. uczynnień, czyli sytuacji, w których nie jesteśmy podmiotami działania, lecz raczej „terenem działania” (np.: odruchy warunkowe, ból etc.).

Ważna jest również wewnętrzna sfera działań człowieka:

• Etyk: etyka w aspekcie dobra i zła

• Psycholog: etyka w aspekcie psychicznych uwarunkowań

W etyce można zauważyć różne podejście do emocji:

• Kant: wyklucza je z obszaru moralnego wartościowania.

• Hume: moralne uczucia są podstawowym komponentem działania.

• Smith: uczuciom przypisuje podstawową funkcję motywacyjną w działaniu.

• Williams Bernard: apeluje o przywrócenie uczuciom moralnym znaczącej roli w ocenie działania. Wg niego to właśnie uczucia żywione przez podmiot decydują czy mamy do czynienia z człowiekiem godnym podziwu czy nie.

• Przedstawiciele współczesnej etyki cnoty: jednym z ważniejszych elementów cnoty jest afektywne nastawienie podmiotu do spełniania działań uznanych za cnotliwe.

Uczucia moralne wg etyków: współczucie, wyrzuty sumienia, poczucie dumy, wstydu i winy.

Uczucia, emocje są analizowane w etyce o tyle, o ile stanowią jakiś element oceny rozumnego i wolnego działania ! Etyka nie zajmuje się również badaniem natury emocji, ani zmianom fizjologicznym, jakie im towarzyszom.

Etyka i psychologia spotykają się w punkcie wyznaczonym przez przedmiot materialny obu nauk, przy czym zakres działań psychologa jest szerszy (procesy nieświadome i podświadome, które nie są przedmiotem moralnej oceny).

Aspekt formalny obu nauk:

• Etyka: stawia pytanie o to, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, działania są moralnie powinne.

• Psycholog: docieka wszelkich przyczyn działania człowieka, nie tylko tych które mieszczą się w jego intencji.

Etyk analizuje i ocenia, psycholog analizuje i opisuje.

Cel nauk (poza poznawczym, charakterystycznym dla obu):

• Etyka: wiedza o moralnym postępowaniu ma się przekładać na sposób życia – tj. dążenie do moralnej dojrzałości <określaną „moralnym zdrowiem”>.

• Psychologia: wykorzystanie wiedzy nt procesów psychicznych i zachowania aby pomagać człowiekowi w osiągnięciu dojrzałości psychicznej.

ZDROWIE PSYCHICZNE A ZDROWIE MORALNE

Platon: zdrowie psychiczne przejawia się w praktykowaniu cnót.

Krytycy Platona: zdrowie psychiczne i moralność to dwa odrębne fenomeny. Utożsamienie moralnego zła z chorobą psychiczną spowodowałoby zwolnienie z odpowiedzialności za niegodziwe postępowanie, tłumacząc to chorobą psychiczną.

Moralność i zdrowie psychiczne nie są tożsame, bo:

1. Nie są w tym samym stopniu uzależnione od uszkodzeń mózgu lub zaburzeń neurologicznych, nad którymi człowiek nie ma kontroli.

2. Wiele zaburzeń psychicznych jest neutralnych z punktu widzenia moralności (np.: fobie).

3. Działania będące wyrazem słabości woli lub złośliwości nie są skutkiem psychopatologii.

4. Heroiczne postawy moralne nie są tym samym, co doskonałe zdrowie psychiczne.

DSM IV: zaburzenie psychiczne:

• Zespół objawów charakterze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym, które wywołują znaczne cierpienie lub upośledzenie, utrudniające funkcjonowanie w jednym bądź wielu obszarach działania, a także są powodem znaczącego wzrostu ryzyka śmierci, bólu i utraty wolności.

Stwierdzone zaburzenie psychiczne nie oznacza automatycznie zwolnienia z ponoszenia moralnej odpowiedzialności za wykonywane działania, chyba że mamy do czynienia z przyczyną organiczną.

Krytycy definiowania zaburzeń psychicznych wg DSM proponują takie zawężenie definicji, by wykluczała ona możliwość interpretowania problemów natury moralnej w kategoriach psychicznych zaburzeń (np.: Anthony Kenny – zaburzenie psychiczne ograniczyć do przyczyn organicznych).

Kryteria zdrowia psychicznego wg Marie Jahody:

1. Poczucie własnej wartości

2. Psychologiczna integracja

3. Autonomia osoby

4. Zdolność do samorealizacji

5. Społeczne przystosowanie

6. Zdolność do realistycznego poznania

Zdrowie psychiczne wg Tatarkiewicza:

• Zdrowie psychiczne może mieć różne przedmiotowe odniesienia – np.: samorealizacja, jak i radzenie sobie z trudnościami. Można zatem mówić o różnych typach zdrowia.

Kryteria moralne zdrowia psychicznego:

• Szacunek do samego siebie

• Prawość postępowania

• Moralna autonomia

• Wiarygodność

• Odpowiedzialność

• Prawdomówność

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI I SZACUNEK DO SAMEGO SIEBIE

Gdy poczucie własnej wartości połączymy z szacunkiem dla samego siebie wówczas samoocenę podmiotu powiążemy z podstawą w postaci moralnie prawego postępowania, określanego przez etykę mianem cnoty.

Zarówno psychologia, jak i etyka uznają ostatecznie, ze szacunek do samego siebie oznacza rozpoznanie i afirmację moralnej wartości, jaką stanowi każda osoba. Różnica miedzy etyką a psychologią polega na sposobie (miejscu) tegoż rozpoznania. Kant – rozpoznanie dokonuje się w odkryciu podmiotowego charakteru naszego działania. Psychologowie – uznają poczucie własnej wartości za wyraz psychicznego zdrowia, szacunek dla samego siebie traktują jako jeden z tegoż poczucia elementów.

INTEGRACJA I PRAWOŚĆ

Integracja osobowa – w sensie psychologicznym – wymaga, aby podstawowe elementy osobowości były ze sobą powiązane w sposób przyczyniający się do skutecznego funkcjonowania osoby. Aspekty tak rozumianej osobowości nawiązują wyraźnie do wartości moralnych.

Moralna prawość rozumiana jest jako uczciwość i respektowanie drugich, zostaje związana z psychologiczną integracją, a nawet bywa uznawana za jej podstawę.

Różnica między moralną integracją a cnotą prawości (wg filozofów):

• Psychologiczna integracja wymaga spójności przekonań i postaw, braku konfliktów oraz istnienia refleksyjnej świadomości, to moralnie prawa postawa wymaga połączenia osobistej uczciwości i sprawiedliwości, szczerości i rzetelności w relacjach z drugimi.

• Integracja osobowa ma na uwadze głównie spójność elementów składających się na osobowość człowieka, a moralna prawość przywiązuje zasadniczą wagę do ich treści.

Wg psychologów:

• Integracja osobowa idzie w parze z moralną prawością (np.: wychowywanie dzieci).

• Moralna prawość i psychologiczna integracja nie są synonimami, ale mają wiele wspólnego.

AUTONOMIA OSOBY I AUTONOMIA MORALNA

Psychologia: autonomia osoby /wg Jahody/

• podstawą jej są umiejętności poznawcze

• jej minimum to umiejętność odróżniania elementów akceptowanych od odrzucanych

• łączy się ze zdolnością do formułowania przekonań i pragnień związanych z umiejętnością podawania racji

• łączy się z życiem zgodnie z przyjmowanymi wartościami i przekonaniami oraz możliwością kierowania sobą.

Etyka: autonomiczne działanie /wg Kanta/.

• polega na wolnym i racjonalnym kierowaniu się normami przez nas samych uznanymi za słuszne /zgodne z naszym przekonaniem/, a więc żadną miarą nienarzuconymi z zewnątrz.

• autonomia jest konstruktem praktycznego rozumu, czyli nasz rozum miałby funkcję prawodawczą – bylibyśmy wolnymi i racjonalnymi podmiotami prawa, ale i jego twórcami.

• Ale autonomia nie musi mieć charakteru normotwórczego – wystarczy, że zaakceptuje „obce” normy w sposób wolny

Autonomia jako taka nie decyduje jeszcze o prawości działania /np.: kradnę zgodnie z moim przekonaniem/, stąd stanowi warunek konieczny ale niewystarczający do jego pozytywnej oceny.

Niektórzy sądzą, że osobista autonomia przejawia się najpełniej w kierowaniu sobą w obrębie tego, co moralnie dopuszczalne.

SAMOREALIZACJA I AUTENTYCZNOŚĆ

Psychologia: w proces samorealizacji włączone jest zaangażowanie osoby w tworzenie i podtrzymywanie relacji miłości, pracę i inne formy aktywności. Samoaktualizacja wg Maslowa dokonuje się ostatecznie przez realizację wartości. Samoaktualizacja dotyczy indywidualnych potencjalności, a zatem i indywidualnego rozwoju.

Filozofia: autentyczność to rozpoznanie prawdy o własnej indywidualności; prawdy, którą jesteśmy sami w stanie odkryć i realizować /wg Taylora/. Autentyczność jest tutaj wartością fundamentalną z tego względu, ze wiąże się wprost z moralną wartością osoby.

Samorealizacja, jako kryterium zdrowia psychicznego, związana jest z danym potencjałem w postaci różnych talentów i moralnych uzdolnień. Tylko część udaje się nam w pełni rozwinąć, i to one właśnie składają się na naszą samorealizację. Kierunek samorealizacji wybieramy autonomicznie, a składają się nań zarówno nasze subiektywne odczucia, jak i obiektywne wartości.

SPOŁECZNE INTERAKCJE I ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Prawidłowe społeczne interakcje to: normalne funkcjonowanie w pracy, prawidłowo ukształtowane relacje interpersonalne (przyjaźń i miłość), umiejętność rozwiązywania problemów, przestrzeganie prawa i inne elementy społecznej adaptacji.

Normy uznane za społeczne mają swoje wyraźne odniesienie moralne, ponieważ skuteczne (adekwatne) społeczne interakcje mieszczą się w granicach moralnie odpowiedzialnego działania.

REALIZM POZNANIA I PRAWDOMÓWNOŚĆ

Rzeczywistość istnieje niezależnie od sposobu poznania podmiotu, o poznaniu prawdziwym mówi natomiast wówczas, gdy zachodzi zgodność intelektu ze stanem rzeczy.

Do pojęcia zdrowia psychicznego zasadę rzeczywistości włączył Freud. Wg niego zasada ta pobudza podmiot do konfrontacji z otaczającym środowiskiem. Wprowadza ją opisując relację id do ego. I to właśnie ego kieruje zasadą rzeczywistości – czyli sprawdza co w rzeczywistości jest naprawdę możliwe.

Prawdomówność:

• naczelna zasada prowadzenia terapii (Freud)

• etyczna cnota, która ma korespondować z zasadą rzeczywistości

• wg Taylora i Jahody stanowi kryterium zdrowia psychicznego

Zarówno w psychologii, jak i w etyce mówienie nieprawdy może mieć korzyści dla człowieka (np.: samooszukiwanie się może sprzyjać zdrowiu, zatajanie prawdy przed chorym pacjentem).

Clue: przywołanie odrębnej dyscypliny etyki stosowanej – etyki dla psychologów jest w pełni usprawiedliwione.

ETYKA DLA PSYCHOLOGÓW

Dla ukazania rozumienia zadań i celów etyki dla psychologów omówione zostaną trzy prace.

1. G.P. Koocher, P. Keith – Spiegel (1998). Ethics in psychology. Professional standards and cases. Oxford …

Podręcznik w formie casusów, ma charakter instruktażowy, uwzględnia kodeks etyczny APA (a przynajmniej próbuje), nie potrzebna jest wiedza z etyki.

Dziewięć podstawowych zasad etycznych:

1. Z asada nieszkodzenia

2. Respekt autonomii przejęte z modelu uprawiania etyki biomedycznej

3. Zasada dobroczynności T.L. Beauchampa i J.F. Childressa

4. Zasada sprawiedliwości

5. Zasada wierności

• Relacja psychologa do pacjenta ma być oparta na lojalności, prawdomówności, zaufaniu, dotrzymywaniu obietnic, szczerości, otwartości I uczciwości.

6. Poszanowanie godności drugich

• Konieczność zachowania respektu dla ludzkiej godności, gdyż to dopiero stwarza możliwość podejmowania słusznych moralnie decyzji.

7. Okazywanie drugim troski i współczucia

• Uwzględnienie uczuć żywionych przez pacjentów.

8. Dążenie do zawodowej perfekcji

• Nakaz doskonalenia kompetencji I zapewnienie najwyższych jakości usług.

9. Odpowiedzialność

• Psycholog ma zdawać sobie sprawę z konsekwencji swoich działań.

Proces decyzyjny – w rozwiązywaniu etycznych problemów – zawiera dziewięć kroków:

1. Zidentyfikowanie problemu jako kwestii natury moralnej.

2. Porównanie problemu z już istniejącymi casusami.

3. Analiza wszelkich czynników, które mogą wpływać na podejmowaną decyzję.

4. Konsultacja z mądrzejszymi specjalistami.

5. Oszacowanie praw, odpowiedzialności i ewentualnych strat, jakie mogą ponieść osoby uwikłane w dany problem na skutek naszej decyzji.

6. Refleksja nad alternatywnymi decyzjami.

7. Wyliczenie i oszacowanie wszelkich konsekwencji wynikających z naszej decyzji.

8. Podjęcie decyzji.

9. Urzeczywistnienie decyzji.

2. R.D. Francis (1999). Ethics for psychologists: A handbook. Leister …

Trzeba rozwiązywać dylematy etyczne, trzeba znać teoretyczne założenia etyki, na podstawie kodeksu brytyjskiego, obejmuje też kazusy.

Sześć zasad etycznych, jakimi powinien się kierować psycholog:

1. Szacunek dla godności klienta – człowiek jako cel i środek

2. Sprawiedliwe traktowanie – bezstronność i równość praw

3. Wymóg roztropności – przede wszystkim nie szkodzić

4. Nakaz uczciwości – odnoszący się raczej do człowieka niż jego działań, a także prostolinijność i prawdomówność

5. Wymóg otwartości i szczerości – problemy mają być przedstawiane zgodnie ze stanem faktycznym

6. Postulat dobrej woli – istotą jej jest altruizm.

Zasady rozwiązywania etycznych problemów (określane mianem „drzewa decyzyjnego”) – podejmowanie decyzji:

1. Sądy powinny być wydawane w dobrej wierze i w przekonaniu, ze uda nam się uzdrowić sytuację.

2. Rozwiązywanie kazusów nie może przebiegać dramatycznie.

3. Właściwe decyzje będą wynikiem decyzji, w których decydent zachowa dystans i bezstronność względem wszystkich zaangażowanych stron.

4. W podejmowaniu decyzji należy uwzględnić kluczowe zasady etyczne i odnośne postanowienia kodeksu.

5. Należy oszacować ryzyko podejmowanych decyzji.

6. Należy unikać rozwiązań, które wywołują agresję.

Przed podjęciem decyzji psycholog winien postawić sobie cztery pytania:

1. Czy dane działanie nie oznacza krzywdy osób, zwierząt lub utraty własności ?

2. Czy działanie nie jest sprzeczne z prawem ?

3. Czy nie łamie zasad kodeksu etycznego ?

4. Czy planowane działanie jest zgodne z sumieniem psychologa ?

2. D.N. Bersoff (red.) (2003). Ethical conflicts in psychology. Washington …

Mało informacji o etyce, ilustracja założeń stosowanych przez różne instytucje/osoby, ma charakter pragmatyczny, nacisk na mądrość i dojrzałość psychologa w podejmowaniu etycznych decyzji (ale już nie tłumaczy, na czym to polega), celem książki jest budzenie moralnej wrażliwości.

Niezbędną wiedzę do rozstrzygania moralnych problemów psycholog uzyska na podstawie:

1. Studium kodeksu APA.

2. Innych dokumentów APA.

3. Prawa federalnego i stanowego

4. Stosowanych regulacji przez uprawnione do tego instytucje i organizacje.

Rozdziały książki – konflikty w pracy psychologa:

1. Poufność, przywileje i prawo do prywatności

2. Różnorodność relacji psychologa

3. Występowanie ocen natury moralnej w psychologii

4. Terapia i inne formy interwencji

5. Badania, nauczanie i nadzór nad badaniami

6. Uczestnictwo psychologa w procesach sądowych

7. Obecność psychologa w biznesie

Clue: etykę i psychologię interesuje ludzkie działanie. Inny jest aspekt formalny obu nauk, a także cel /inny wymiar praktyczny. Etyka ma wskazywać moralnie słuszne postępowanie (ma prowadzić człowieka do moralnej dojrzałości), psychologia zaś prowadzić drugiego do dojrzałości psychicznej. Osiągnięcie pełni osobowej dojrzałości (psychicznej i moralnej) może być wspólnym dziełem etyka i psychologa. Stąd – etyk ma uwzględniać znajomość psychologii. A psycholog respektować normy moralne. Odrębna dyscyplina etyki stosowanej – etyka dla psychologów – jest w pełni uzasadniona !

RAMKI:

• „smutek i żal”: wyrzuty sumienia są rodzajem smutku pochodzącego z wątpliwości, czy to co się (z)robi jest dobre. Gdy wiem, że dokonany czyn był zły to czuję żal i wyrzuty sumienia.

• „lepiej być niż mieć”: sami o tym decydujemy, ale nasza decyzja jest zdeterminowana strukturą socjoekonomiczną naszego społeczeństwa.